BÂDİSÎ

Sahâbeden Sa‘d b. Ubâde’nin soyundandır. VII. (XIII.) yüzyılın ortalarında Bâdis’te doğdu. Endülüs’ün fethi sırasında önce Gırnata’ya giden, daha sonra Fas’a dönüp Bâdis’te yerleşen bir aileye mensuptur. Vefat tarihi hakkında bilgi yoktur. Ancak 722 (1322) yılında hayatta olduğuna ve Fas’ı ziyaret ettiğine dair kayıtlar vardır.

Bâdisî, meşhur eseri el-Maḳṣadü’ş-şerîf’te (s. 126, 131), babası Şeyh İsmâil el-Hazrecî ile dedesi Şeyh Ahmed el-Hazrecî’nin biyografilerini anlatırken ailesi hakkında bilgi verir. Kendi ifadesine göre dedesi Ahmed el-Hazrecî şeyh olup amcasından sonra Bâdis’in imam ve hatibi olmuştur. Âbid, sâlih ve fakih bir zat olan babası İsmâil el-Hazrecî (ö. 685/1286) ise ısrar üzerine kadılık görevini kabul etmek mecburiyetinde kalmış, görev yaptığı sürece adaletten ayrılmamış, hiç kimsenin hediyesini ve ikramını kabul etmemiştir.

Bâdisî, babasından ve Bâdis’teki hocalardan öğrenim görmeye başlamış, bilgisini arttırmak için birkaç defa Fas’a gitmiştir. el-Maḳṣadü’ş-şerîf’te Fas’ta ders aldığı Ebû İsmâil el-A‘rec’in hayatını da anlatır (s. 110).

Hadis, nesep, tarih ve tasavvuf hakkında geniş bilgiye sahip bulunan Bâdisî’nin günümüze kadar gelen tek eseri, 711’de (1312) kaleme aldığı el-Maḳṣadü’ş-şerîf ve’l-menzeʿu’l-laṭîf fi’t-taʿrîf bi-ṣuleḥâʾi’r-Rîf adlı kitabıdır (nşr. Saîd Ahmed A‘râb, Rabat 1402/1982, s. 5-11 nâşirin önsözü, s. 13-151 metin, s. 153-176 fihristler). İbnü’z-Zeyyât et-Tâdilî (ö. 627/1230), et-Teşevvüf ilâ ricâli’t-taṣavvuf (nşr. Ahmed et-Tevfîk, Rabat 1404/1984) adlı eserinde Tilimsân ile (Tlemsen) Sebte arasında kalan Rif’teki velî ve mutasavvıfları anlatmadığından, Bâdisî hem bu bölgedeki velîleri hem de İbnü’z-Zeyyât’tan sonra yaşamış bulunan Kuzey Afrika velîlerini kitabında anlatarak onu tamamlamıştır.

el-Maḳṣadü’ş-şerîf bir giriş ve üç bölümden meydana gelir. Girişte eserin yazılış maksadı anlatılır (s. 13-16). Birinci bölümde (s. 18-42), et-Teşevvüf ilâ ricâli’t-taṣavvuf’ta olduğu gibi velîlerden ve kerametten, ikinci bölümde (s. 44-48) Hızır’ın hayatta olduğundan bahsedilir. Üçüncü bölüm (s. 50-51), eserin yazıldığı tarihte vefat etmiş bulunan kırk altı velînin hayat hikâyesine dairdir.

Bâdisî, Ebû Nuaym, Attâr ve Hücvîrî’nin yaptıkları gibi secili ifadelerle sûfîlerin hayatlarını anlatmaya başlar ve her sûfî hakkında söylediği birkaç mısra ile bahsi bitirir. Söz konusu ettiği sûfîlerin kabileleri, ikamet ettikleri yerler, mensup oldukları şehirleri, ders aldıkları ve ders verdikleri medreseler ve zâviyeler, faydalandıkları üstatlar, yetiştirdikleri mürid ve halifeler, bunların keramet ve menkıbeleri hakkında bilgi verir; bazan ölüm ve doğum tarihlerini de bildirir. Eserde keramet ve menkıbelere büyük önem verilmekle beraber şathiyelere ve vahdet-i vücûd fikrine rastlanmaz. Hatta vahdet-i vücûdcu İbn Seb‘în açıkça tenkit edilir (s. 69). Bu özelliğiyle eser bir sûfîler ve velîler tabakat kitabı olmaktan çok âbidler ve zâhidlere dair bir kitap niteliği taşır. Eserin isminde yer alan “sulehâ” (sâlihler) sözü ile de bu hususa işaret edilmiş olmalıdır. Kitap ayrıca Kuzeybatı Afrika’nın dinî tarihi yanında aynı bölgenin umumi tarihi, coğrafyası, buradaki kabileler ve yaşadıkları muhitler hakkında verdiği ayrıntılı bilgiler bakımından da önem taşır. Bu yönden İbn Haldûn’un Muḳaddime’sine benzer. G. S. Colin eserin son bölümünü Fransızca’ya tercüme etmiştir (Archives marocaines, Paris 1926, XXVI).

Bâdisî’nin el-Maḳṣadü’ş-şerîf’te (s. 73) bahsettiği, ancak günümüze kadar gelmeyen Ṭabaḳātü’l-evliyâʾ adlı bir eseri daha vardır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1991 yılında İstanbul’da basılan 4. cildinde, 420-421 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.