et-TENBÎH

Hocası Ebü’t-Tayyib et-Taberî’nin vefatıyla (450/1058) Bağdat’ta Şâfiî mezhebini temsil konumuna gelen Ebû İshak eş-Şîrâzî o tarihe kadar Şâfiî âlimleri tarafından yapılan şerh, ihtisar ve ta‘lik faaliyetlerinin odağındaki Müzenî’ye ait el-Muḫtaṣar’dan sonra oluşan birikim ve düzeyi yansıtacak yeni bir muhtasara ihtiyaç duyulduğunu farketmiş, Ebü’t-Tayyib et-Taberî’nin hocası Ebû Hâmid el-İsferâyînî’nin, kaynaklarda elli cilt diye kaydedilen ve Müzenî’nin el-Muḫtaṣar’ının şerhi mahiyetinde olan et-Taʿlîḳa’sını (et-Taʿlîḳ, et-Taʿlîḳatü’l-kübrâ) esas alarak et-Tenbîh fî fürûʿi’l-fıḳhi’ş-Şâfiʿî’yi yazmıştır (İbn Kādî Şühbe, I, 221). Şîrâzî, büyük bir ihtimalle hocasının güvenip derslerinde yararlandığını gördüğü ve öğretim faaliyetine başladığında daha yakından tanıma fırsatı bulduğu bu esere hayrandı. Onun, bu kitabın yanı sıra dönemin diğer seçkin eserleri üzerinde yaptığı yirmi yılı aşkın incelemenin ardından oluşturduğu ve 452 Ramazanında (Ekim 1060) başlayıp 453 Şâbanında (Eylül 1061) tamamladığı et-Tenbîh, Müzenî’nin el-Muḫtaṣar’ından sonra mezhebin ikinci temel metni haline gelmiştir. Şîrâzî, 455 (1063) yılında Ebü’t-Tayyib et-Taberî’nin et-Taʿlîḳa’sına dayanan ve on dört yılını alan diğer ünlü eseri el-Müheẕẕeb’i telife başlamış, böylece yetiştiği çizginin fıkıh mirasını iki ayrı kuşaktan, en yetkin iki hocasından hareketle kaleme almıştır. Fürû-i fıkıh konularını ayrıntı, delil ve tartışmalardan uzak biçimde işlemesiyle el-Müheẕẕeb’den ayrılan et-Tenbîh’in başında Şîrâzî, kitabın her düzeydeki talebenin yararlanabileceği bir muhtasar niteliği taşıdığını belirtmiştir. On dört bölümden meydana gelen eser “Kitâbü’ṭ-Ṭahâre” ile başlayıp “Kitâbü’ş-Şehâdât” ile sona ermektedir. İbn Hallikân’ın zikrettiğine göre Şîrâzî, et-Tenbîh ve diğer üç eserinin (el-Müheẕẕeb, et-Tebṣıra ve el-Lümaʿ) adlarını IV. (X.) yüzyıl dilcilerinden İbn Cinnî’nin aynı isimli kitaplarından etkilenerek koymuştur (Vefeyât, III, 247). Veciz bir üslûp ve sade bir dille kaleme alınan et-Tenbîh kısa zamanda mezhep çevrelerinde yankı bulmuş, el-Müheẕẕeb’le birlikte en çok kabul gören beş temel eser arasına girmiştir (diğerleri: Müzenî’nin el-Muḫtaṣar’ı, Gazzâlî’nin el-Vasîṭ ve el-Vecîz’i). Mezhep içinde en çok ezberlenen eserlerin başında gelen et-Tenbîh’e telif alanında da giderek artan ve asırlarca süren yoğun bir ilgi gösterilmiş; eser etrafında şerh, ihtisar, nazım, nükte, tenkīh, tashih, tahrir, tahrîc gibi adlarla zengin bir literatür oluşmuştur. Kütüphanelerde çok sayıda yazma nüshası bulunan eserin müstakil şekilde ve şerhleriyle birlikte çeşitli neşirleri yapılmıştır (Latince tercümesiyle birlikte, nşr. Abraham W. T. Juynboll, Leiden 1879; İzzeddin Muhammed b. Ebû Bekir İbn Cemâa’nın Maḳṣadü’n-nebîh şerḥu ḫuṭbeti’t-Tenbîh’i ve Nevevî’nin Taṣḥîḥu’t-Tenbîh’i ile birlikte, Kahire 1329, 1348, 1370/1951; nşr. İmâdüddin Ahmed Haydar, Beyrut 1403; nşr. Eymen Sâlih Şa‘bân, Beyrut 1404, 1415, Nevevî’nin Taḥrîru elfâẓi’t-Tenbîh’i ile birlikte; I-II, Beyrut 1416/1996, Süyûtî’nin şerhiyle birlikte). G.-H. Bousquet eseri Fransızca’ya tercüme etmiştir (I-IV, Alger 1949-1952).

A) Şerh ve Hâşiyeleri. 1. Ebü’l-Fazl Şerefeddin Ahmed b. Mûsâ b. Yûnus el-İrbîlî, Ġunyetü’l-faḳīh fî şerḥi’t-Tenbîh (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 182; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 2127-2130, 2135-2137, 2141, 9021; Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 1217-1218, Serez, nr. 1066). Muhammed b. Dâvûd b. Hasan et-Tebrîzî bu şerhi ihtisar etmiştir. 2. Sâinüddin Abdülazîz b. Abdülkerîm el-Cîlî, Müvaḍḍiḥu’s-sebîl fî şerḥi’t-Tenbîh (TSMK, III. Ahmed, nr. 958; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 76, 281, 418, 671, 23254; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 2132-2133). 3. Ebü’l-Alâ Hamza b. Yûsuf et-Tenûhî el-Hamevî, İzâletü’t-temvîh ʿan müşkili’t-Tenbîh ʿan külli fâḍılin nebîh (TSMK, III. Ahmed, nr. 1156; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 24); el-İkmâl li-mâ vaḳaʿa fi’t-Tenbîh mine’l-işkâl. 4. Nevevî, Tuḥfetü’ṭ-ṭâlibi’n-nebîh (tamamlanmamış uzun bir şerhtir); ʿUmdetü’ṭ-ṭâlibi’n-nebîh fî taṣḥîḥi’t-Tenbîh; Taḥrîru elfâẓi’t-Tenbîh (nşr. Eymen Sâlih Şa‘bân, et-Tenbîh, Beyrut 1415; nşr. Abdülganî ed-Dakr, Dımaşk 1408/1988; nşr. Fâyiz ed-Dâye – M. Rıdvân ed-Dâye, Beyrut-Dımaşk 1410; bu eser üzerine Hamza b. Ahmed b. Ali el-Hüseynî el-Îżâḥ’ı, İbnü’l-Mülakkın Teẕhîbü’t-Taḥrîr’i yazmıştır); Taṣḥîḥu’t-Tenbîh (Kahire 1329; nşr. Muhammed Ukle el-İbrâhim, I-III, Beyrut 1417/1996, İsnevî’nin Teẕkiretü’n-nebîh’i ile birlikte). Taṣḥîḥu’t-Tenbîh üzerine Tâceddin es-Sübkî Tevşîḥu’t-Taṣḥîḥ (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 2316), İbnü’l-Mülakkın İrşâdü’n-nebîh ilâ Taṣḥîḥi’t-Tenbîh, İsnevî Teẕkiretü’n-nebîh fî Taṣḥîḥi’t-Tenbîh (Beyrut 1417/1996), Tenbîhü’t-Tenbîh (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 28713; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 632, 2139) (Taṣḥîḥ’in bir hâşiyesi diye gösterilen bu eserin doğrudan et-Tenbîh’in bir şerhi olması ihtimali de vardır) ve et-Tenḳīḥ fîmâ yeridü ʿale’t-Taṣḥîḥ (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 2143). Ayrıca Şerîf İzzeddin Hamza b. Ahmed b. Ali el-Hüseynî ed-Dımaşkī el-Îżâḥ ʿalâ Taḥrîri’t-Tenbîh adıyla bir eser kaleme almıştır. İsnevî’nin Teẕkiretü’n-nebîh adlı hâşiyesi üzerine Yûnus b. Abdülvehhâb b. Ahmed el-Aysâvî Tavżîḥu mesâʾili’t-Taṣḥîḥ ismiyle bir hâşiye yazmıştır (955 [1548] tarihli müellif hattı III ve IV. ciltleri: Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 2313, 2314; Chester Beatty Library, nr. 4723). 5. Tâceddin el-Firkâh, el-İḳlîd li-derʾi’t-taḳlîd fî şerḥi’t-Tenbîh (Beyazıt Devlet Ktp., Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, nr. 260). 6. İbnü’r-Rif‘a, Kifâyetü’n-nebîh (el-Kifâye fî şerḥi’t-Tenbîh). On beş veya yirmi ciltlik bir şerh olduğu zikredilmektedir (bazı ciltlerine ait yazmalar: Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 1365-1368; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 8529; Dârü’l-kütübi’l-Hidîviyye, nr. 1746-1747, 16786, 16787, 17764, 17862; Princeton University Library, nr. 125; el-Mektebetü’l-Ezheriyye, nr. 228, 229, 358). Bu şerh üzerine İsnevî el-Hidâye ilâ evhâmi’l-Kifâye adıyla şerh tarzında bir hâşiye yazmıştır (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 310, B-25804; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 2182). Ebû Bekir b. İsmâil es-Senkelûnî el-Kifâye’yi el-Münteḫab min Şerḥi’t-Tenbîh (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 2175-2180, altı cilt), İbnü’n-Nakīb el-Mısrî Teshîlü’l-hidâye fî taḥṣîli’l-Kifâye ismiyle ihtisar etmiş, Celâleddin es-Süyûtî Tecrîdü’l-ʿinâye ilâ taḫrîci eḥâdîs̱i’l-Kifâye adıyla hadislerinin tahrîcini yapmıştır. Ahmed b. Abdullah b. Hasan Mübârekî, eserin “Kitâbü’ṣ-Ṣalât”tan “Bâbü’l-eẕân”ın sonuna kadarki bölümünü Ümmülkurâ Üniversitesi’nde yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlamıştır. 7. Ebû Bekir b. İsmâil ez-Zenkelûnî (es-Senkelûnî), Tuḥfetü’n-nebîh bi-şerḥi’t-Tenbîh (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 2123, 2131, 7022, 9039; Dârü’l-kütübi’l-Hidîviyye, nr. 1563-1565, 1585, 1811, 17870, 19273). 8. Ziyâeddin Muhammed b. İbrâhim el-Münâvî, el-Vâżıḥu’n-nebîh fî şerḥi’t-Tenbîh (Dârü’l-kütübi’l-Hidîviyye, nr. 1838). 9. Kemâleddin Ahmed b. Ömer en-Neşâî, Nüketü’n-nebîh ʿalâ aḥkâmi’t-Tenbîh (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 298, 299; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 2138). 10. Cemâleddin Muhammed b. Ali er-Reymî, et-Tefḳīh şerḥu’t-Tenbîh. Yirmi dört cilt olan bu şerhi (Abdullah Muhammed el-Habeşî, Meṣâdir, s. 212; eserin bir kısmı Ahmed Ali Seyf el-Haydarî tarafından San‘a Üniversitesi’nde yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlanmıştır, 2008) Abdurrahman b. Muhammed el-Büreyhî ve Muhammed b. İbrâhim b. Nâsır el-Hüseynî ez-Zebîdî ihtisar etmiştir. 11. Bedreddin ez-Zerkeşî, Şerḥu’t-Tenbîh (Brockelmann, GAL, I, 485). 12. Ebü’l-Abbas Şehâbeddin Ahmed b. Sâlih ez-Zührî el-Bikāî, Şerḥu’t-Tenbîh (a.g.e., I, 486). 13. İbnü’l-Mülakkın, el-Kifâye şerḥu’t-Tenbîh (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 447; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 2121, 2134, 2357); İrşâdü’n-nebîh ilâ Taṣḥîḥi’t-Tenbîh; Ümniyyetü’n-nebîh fîmâ yeridü ʿalâ Taṣḥîḥi’t-Tenbîh; Hâdi’n-nebîh (TSMK, III. Ahmed, nr. 956); Ġunyetü’l-faḳīh fî şerḥi’t-Tenbîh (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 1341, 1. cilt); ʿUcâletü’t-Tenbîh (İbnü’l-Mu‘temed bu esere bir hâşiye yazmıştır). 14. Muvaffakuddin İbnü’l-Ezrak, et-Taḥḳīḳu’l-vâfî bi’l-îżâḥi’ş-şâfî şerḥu’t-Tenbîh (büyük bir şerh olduğu belirtilen eserin Yemen’de Câmiu Terîm’de bir nüshası bulunmaktadır). Müellifin Kitâbü’l-Muḥaḳḳaḳ ʿale’t-Tenbîh adıyla küçük bir şerhi daha vardır. 15. İzzeddin Muhammed b. Ebû Bekir İbn Cemâa, Maḳṣadü’n-nebîh şerḥu ḫuṭbeti’t-Tenbîh (et-Tenbîh’le birlikte, Kahire 1370/1951, s. 5-10). 16. İbnü’l-Irâkī, en-Nüket ʿale’l-muḫtaṣarâti’s̱-s̱elâs̱e (Taḥrîrü’l-fetâvî ʿale’t-Tenbîh ve’l-Minhâc ve’l-Ḥâvî) (el-Mektebetü’l-Ezheriyye, nr. 742/5649, 1044/11926, 1825/483; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 59, 193, 601); Tuḥfetü’l-faḳīh fî ġarîbi’t-Tenbîh (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 252). 17. Takıyyüddin el-Hısnî, Şerḥu’t-Tenbîh (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 1210-1213). 18. Şemseddin İbn Zühre ed-Dımaşkī et-Trablusî, Şerḥu’t-Tenbîh (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 2122). 19. Hatîb eş-Şirbînî, Şerḥu’t-Tenbîh (Mektebetü Haremi’l-Mekkî, nr. 79, 90; en-Necmü’s̱-s̱âḳıb: Brockelmann, GAL Suppl., I, 670).

et-Tenbîh’e dair şerh ve hâşiye yazan âlimler arasında şunlar da anılmaktadır: Ebü’l-Hasan İbnü’l-Hal el-Bağdâdî (et-Tevcîh şerḥu’t-Tenbîh; et-Tenbîh üzerine yapıldığı bilinen ilk şerhtir), Ziyâeddin İbn Hayr el-Mârânî, Abdullah b. Abdurrahman et-Terîmî el-Hadramî (el-İkmâl limâ vaḳaʿa fi’t-Tenbîh mine’l-işkâl), Ebû Dâvûd Süleyman b. Muzaffer el-Cîlî (el-İkmâl fî meẕhebi’ş-Şâfiʿî: Ḥavâşî ʿale’t-Tenbîh), Ali b. Kāsım ez-Zebîdî el-Yemenî (Esʾile ʿan müşkilâti’t-Tenbîh), Kemâleddin Ahmed b. Keşâsib ed-Dizmârî (Refʿu’t-temvîh ʿan müşkili’t-Tenbîh), Şerefeddin İbnü’t-Tilimsânî, Zekiyyüddin el-Münzirî, Ebü’l-Kāsım Şerefeddin İbn Yûnus el-Mevsılî (et-Tenvîh fî fażli’t-Tenbîh [Ġunyetü’l-faḳīh li-şerḥi’t-Tenbîh]), Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed es-Sebtî el-Hadramî, Necîbüddin Muhammed b. Ali el-Hılâtî, Kādî Beyzâvî, İbnü’n-Nefîs (ünlü tıp bilgini), Ahmed b. Îsâ el-Kalyûbî (el-İşrâḳ fî şerḥi’t-Tenbîhi Ebî İsḥâḳ), Muhammed b. Ebû Bekir el-Asbahî (el-Îżâḥ fî müẕâkereti’l-mesâʾili’l-müşkile mine’t-Tenbîh ve’l-Miṣbâḥ), Abdurrahman b. Hasan ed-Demenhûrî (Kitâb fi’l-iʿtirâżât ʿale’t-Tenbîh), Muhibbüddin et-Taberî (Şerḥu’t-Tenbîh ve Nüket ʿale’t-Tenbîh), Muhammed b. Abdullah el-İmrânî el-Yemenî, Sa‘deddin Abdülazîz b. Ahmed ed-Deyrî (Deḳāʾiḳu’t-Tenbîh), Muhammed b. İshak el-Bilbîsî, Muhammed b. Abdurrahman es-Sünbâtî, Cemâleddin Ahmed b. Ali el-Âmirî (Hidâyetü’l-mübtedî ve teẕkiretü’l-müntehî fî şerḥi’t-Tenbîh), İbrâhim b. Abdurrahman el-Fezârî (Taʿlîḳ ʿale’t-Tenbîh), Muhammed b. Abdüllatîf es-Sübkî, Muhammed b. Ahmed el-Bassâl el-Yemenî, Şehâbeddin Ahmed b. Mûsâ es-Safedî, Takıyyüddin es-Sübkî, Zeynüddin Serîcâ b. Muhammed el-Malatî (Nuṣḥu’l-faḳīh şerḥu’t-Tenbîh), Muhammed b. Saîd el-Kâzerûnî, Necmeddin Muhammed b. Ali el-Bâlisî, Ali b. Muhammed b. Îsâ el-Kutbî (Ḥâşiye ʿalâ ʿUmdeti’l-faḳīh şerḥi’t-Tenbîh), Muhammed b. Ahmed el-Aclûnî (ʿAynü’n-nebîh fî şerḥi’t-Tenbîh ve Muʿînü’n-nebîh ilâ maʿrifeti’t-Tenbîh), Muhammed b. Ahmed el-Kâzerûnî, Muhammed b. Hasan el-Evtârî (Mineḥu’l-ḫilâf Şerḥu’t-Tenbîh), İbn Şeref el-Makdisî (Şerḥu Tehẕîbi’t-Tenbîh), Zeynüddin Kāsım b. Abdurrahman el-Bulkīnî, Tâceddin İbn Zühre et-Trablusî (Teẕkiretü’n-nebîh Şerḥu’t-Tenbîh), Celâleddin es-Süyûtî (el-Vâfî şerḥu’t-Tenbîh ve Muḫtaṣarü’l-Vâfî), Şehâbeddin Ahmed b. Tayyib et-Tanbedâvî ez-Zebîdî, Abdullah Tayyib b. Ahmed Bâ Mahreme, Muhammed b. Muhammed Bâ Kesîr (Cemʿu’t-tercîḥ ve’t-tevcîh li-mesâʾili’t-Tenbîh).

B) Muhtasarları. 1. Tâceddin İbn Yûnus el-Mevsılî, en-Nebîh fi’ḫtiṣâri’t-Tenbîh (el-Mektebetü’l-Ezheriyye, nr. 22232/36015). Mevsılî bu eseri üzerine et-Tenvîh fî fażli’t-Tenbîh adıyla bir şerh yazmıştır (Dârü’l-kütübi’l-Hidîviyye, nr. 1802). 2. Muhibbüddin et-Taberî, Meslekü’n-nebîh fî telḫîṣi’t-Tenbîh ve Taḥrîrü’t-Tenbîh li-külli ṭâlibin nebîh. 3. İbnü’l-Bârizî, Kitâbü’l-Muġnî fi’ḫtiṣâri’t-Tenbîh ve iẓhâri fetâvîh. Bu eseri Muhammed b. Ahmed el-Kâzerûnî Muḫtaṣarü’l-Muġnî ismiyle ihtisar, Ebû İshak İbrâhim b. Ebû İmrân el-Ebnâsî et-Tevcîh şerḥu’l-Muġnî muḫtaṣarü’t-Tenbîh adıyla şerhetmiştir (Dârü’l-kütübi’l-Hidîviyye, nr. 17872). 4. Îsâ el-Becelî, Muḫtaṣarü’t-Tenbîh. Muhammed b. Ahmed el-Kâzerûnî tarafından şerhedilmiştir. 5. Celâleddin el-Mahallî, Muḫtaṣarü’t-Tenbîh.

C) Manzum Şekilleri. 1. Ca‘fer b. Ahmed es-Serrâc, Naẓmü’t-Tenbîh. 2. Cemâleddin İbn Haşîşî, Naẓmü’t-Tenbîh. İbn Haşîşî bu eserine dört ciltlik bir şerh yazmıştır. 3. Abdülazîz b. Ahmed ed-Dîrînî, Naẓmü’t-Tenbîh. 4. Muhammed b. Abdullah el-İmrânî el-Yemenî, Naẓmü’t-Tenbîh. 5. Sa‘deddin Abdülazîz b. Ahmed ed-Deyrî, Naẓmü’t-Tenbîh. 6. Ziyâeddin Ali b. Süleym el-Ezraî, Naẓmü’t-Tenbîh. Ezraî, 16.000 beyitlik bu eserini daha sonra gözden geçirerek 1300 beyte indirmiştir (İbn Kādî Şühbe, II, 273). 7. Ahmed b. Seyfeddin Beylebek el-Muhsinî ez-Zâhirî, er-Ravżü’n-nezîh fî naẓmi’t-Tenbîh. 8. Abdurrahman b. Ömer el-Hubeyşî el-Yemenî, Naẓmü’t-Tenbîh (10.000 beyittir). 9. Hüseyin b. Abdülazîz b. Hüseyin Hatîbü Hıms es-Sibâî, Naẓmü’t-Tenbîh. Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr, İrşâdü’l-faḳīh ilâ maʿrifeti edilleti’t-Tenbîh adlı eserinde (nşr. Muhammed İbrâhim Halîl es-Sâmerrâî, Medine 1407; nşr. Behcet Yûsuf Hamed Ebü’t-Tayyib, Beyrut 1416/1996) et-Tenbîh’teki fıkhî hükümlerin dayanağı olan hadisleri derleyip tahriç etmiştir (et-Tenbîh üzerine yapılan çalışmaların bir listesi ve bazı yazma nüshaları için bk. Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 489-493; Abdullah Muhammed el-Habeşî, Câmiʿu’ş-şürûḥ, I, 651-666).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2011 yılında İstanbul’da basılan 40. cildinde, 447-449 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.