GÖYÜNÇ, Hasan Nejat

18 Kasım 1925’te İstanbul’da doğdu. Bir kaza sonucu babasını küçük yaşta kaybetti. Erzurum’da ilkokulu bitirdikten sonra Erzincan Askerî Ortaokulu’nun sınavını kazandıysa da ileri derecede miyop olduğundan bu okula kabul edilmedi. Ardından parasız yatılı sınavını kazanınca Kars’a gönderildi. Kars’ta başladığı orta öğrenimini İstanbul Haydarpaşa Lisesi’nde tamamladı (1943). Bir yıl Ankara Siyasal Bilgiler Okulu’nda okudu. İstanbul’a dönerek Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’ne yazıldı. 1948’de burayı bitirdi. Hocası M. Cavit Baysun’un aracılığıyla Başbakanlık Arşivi’ne telhisçi olarak girdi. İki yıla yakın süren bu görevi onun arşivi tanımasına katkıda bulundu, ilerideki çalışmaları için yeni ufuklar açtı. 1951’de Mardin Lisesi’ne öğretmen tayin edildi. Millî Eğitim Bakanlığı’nca orta öğretim kurumlarında inceleme yapmak üzere Amerika Birleşik Devletleri’ne gönderilen öğretmenler içinde yer aldı (1955). Dönüşte Ankara Bahçelievler Lisesi’nde idareci ve öğretmen olarak göreve başladı. Burada iki yıl çalıştıktan sonra 1957’de doktora yapmak üzere Almanya’ya gönderildi. Doktorasını ünlü İranist Walther Hinz yönetiminde yaptı. 1962’de yurda dönünce Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nde M. Tayyip Gökbilgin’in başında bulunduğu, Osmanlı Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi Kürsüsü’nde doktor asistan olarak göreve başladı. 1966’da doçent oldu.

1971’de Hacettepe Üniversitesi Sosyal ve İdarî Bilimler Fakültesi’ne geçti, 1973’te profesörlüğe yükseltildi. 1977’de yeniden İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne döndü, Yakınçağ ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kürsüsü başkanlığına getirildi. 1979-1980’de Başbakanlık Arşivi Genel Müdürlüğü’ne tayin edildi. Kısa süren bu görevi sırasında arşivde önemli düzenlemeler yaptı. Cumartesi günleri arşivi araştırmacılara açtı. Kalıcı bir dergi çıkarma tasarısını ise sonradan uyguladı. 1982’de Boğaziçi Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü müdürü oldu. Ertesi yıl bu görevden ayrılarak aynı üniversitenin Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’ne tayin edildi. Yüksek Öğretim Kurulu (YÖK) yasasını eleştirmesi yüzünden haksız bir uygulama ile Ekim 1983 tarihinde Malatya İnönü Üniversitesi’ne “denenmek üzere” gönderildi, burada kendisine ders verilmedi. Oradan Konya Selçuk Üniversitesi’ne nakledildi (1985). Bu üniversitede yedi yıl görev yaptı. Yönetimle uyum içinde çalıştı, ders programlarını düzene koydu. Öğrencilerin bu programlara katılmasını sağlayarak onları yönlendirdi. Yaptığı ulusal ve uluslararası etkinliklerle üniversitenin adını geniş bir çevreye duyurdu. 1992’de emekliye ayrıldı. Ancak üniversiteden kopmadı. Birçok yerde ders verdi, seminer, sempozyum vb. etkinliklere katıldı. Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü’nde görevli iken 1 Temmuz 2001’de vefat etti. Nezaketi, insanlarla çok rahat ilişki kurması, ilmî titizliği ve kararlılığı ile tanınıyordu.

Eserleri. Nejat Göyünç meslekî hayatı boyunca Osmanlı tarihinin hayli farklı konularıyla ilgilenmiş, geniş bir çalışma yelpazesi altında neşriyatta bulunmuştur. İlk önemli araştırması “Kapdan-ı Deryâ Küçük Hüseyin Paşa”dır (TD, II/3-4 [1952], s. 35-50). Doktora tezi, 1340 tarihli İmâd es-Serâvî’nin Câmiu’l-hisâb başlıklı, İlhanlı Devleti’ne ait yazma bir muhasebe defterinin işlenmesi ve değerlendirilmesidir (Das sogenannte Ğāmeʿo’l-Ḥesāb des ʿEmād as-Sarāwī: Ein Leitfaden des staatlichen Rechnungswesens von ca. 1340, Universitaet zu Göttingen, 1962; tez daha sonra basılmıştır, Berlin 2012 [Bonner Islamstudien, 13. cilt]). Tezin Türkçe’ye çevrilmesi Türk Tarih Kurumu’na önerilmişse de bu gerçekleşmemiş, ancak geniş bir özeti yayımlanmıştır (“İmâd es-Serâvî ve Eseri”, TD, XV/20 [1965], s. 73-86). Göyünç, doktora çalışmasını bitirip döndükten sonra çok değişik konulara el atmış, Türk-Alman kültür ilişkilerine büyük önem vermiştir. Mimarlık tarihine, filolojik sorunlara, Türk devrim tarihine kadar geniş bir alanda yazılar kaleme almıştır. Doçentlik çalışması XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı adını taşımaktadır (İstanbul 1969, 1991). Bu eser tapu/tahrir defterlerinin yerel tarih, şehir tarihi, sosyal ve ekonomik tarih açısından başarılı bir değerlendirmesidir. Alman Şarkiyat Cemiyeti kendisini fahrî üyeliğe kabul ederken (1995) eserin bu özelliğini vurgulamıştır. Göyünç, coğrafyacı W. D. Hütteroth ile yaptığı çalışmada yine tahrir kayıtlarının bilgisayar programları için önemli bir veri tabanı oluşturduğunu göstermiştir (Land an der Grenze: Osmanische Verwaltung im heutigen türkisch-syrisch-irakischen Grenzgebiet im 16. Jahrhundert, İstanbul 1997). Ayrıca Millî Mücadele’nin özlü bir tarihini yazmış (Atatürk ve Milli Mücadele, 1984, 1987, farklı bir adla Isparta 1999), Türk-Ermeni ilişkilerine eğilmiş, bu konuyu tarihsel süreç içinde ele almıştır (Osmanlı İdaresinde Ermeniler, İstanbul 1983). Geçmişte günümüzdeki anlamıyla bir milliyetçilik kavramının bulunamayacağı gerçeğinden yola çıkarak Osmanlı Devleti’nin yükselişinde onun içinde yer alan gayri müslim unsurların da olumlu rollerini dile getirmiştir. Onun günümüz tarihçiliğine en büyük katkılarından biri de Osmanlı Araştırmaları / Journal of Ottoman Studies dergisini yayına sokması (1980) ve sürdürmesi olmuştur. Bu dergi yazıların toplanmasından, dizilmesine, düzeltilmesine ve basılmasına kadar onun emeğinin bir ürünüdür. Vefatı sırasında derginin XX. sayısı tamamlanmış bulunuyordu. Ayrıca çeşitli dergi ve gazetelerde yazılar yazmış, bunların bir bölümünü Malatya’dan Görüş adı altında toplamıştır (İstanbul 1985).

Ölümünden sonra adına bir hâtıra sayısı hazırlanmıştır (Pax Ottomana: Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Göyünç, ed. Kemal Çiçek, Haarlem-Ankara 2001).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 483-484 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.