İBN BEŞKÜVÂL

3 Zilhicce 494’te (29 Eylül 1101) Kurtuba’da (Córdoba) doğdu. Ailesi aslen Belensiye (Valencia) civarındaki Şüriyyûn (Sorrion) şehrindendir. Endülüs’te Mâlikî mezhebinin önde gelen şahsiyetlerinden biri olan babası Abdülmelik aynı zamanda devrinin hadis ve kıraat âlimlerindendi. İbn Beşküvâl ilk tahsiline Kurtuba’da babasının yanında başladı. Daha sonra İşbîliye’ye (Sevilla) gidip Kadı Ebû Bekir İbnü’l-Arabî’den fıkıh dersleri aldı; ardından ona bağlı bazı bölgelerde kadı nâibi olarak görev yaptı.

İbn Beşküvâl’in hocaları arasında Kadı Ebû Bekir İbnü’l-Arabî’den başka Ebû Muhammed İbn Attâb, Ebû Bahr İbnü’l-Esedî, İbn Mugīs, İbn Rüşd el-Ced, Ebü’l-Hasan Şüreyh b. Muhammed, Ebû Bekir İbn Atıyye, Ebü’l-Velîd İbnü’d-Debbâğ, Ebü’l-Kāsım İbn Bakī, Ebû Muzaffer eş-Şeybânî ve Ebû Muhammed İbn Yerbû‘ eş-Şenterînî sayılabilir. Endülüs’ün dışına çıkmayan İbn Beşküvâl ayrıca Ebû Ali es-Sadefî, Ebü’l-Kāsım İbn Manzûr, Ebü’l-Hasan İbn Vâcib ve Hibetullah b. Ahmed eş-Şiblî gibi devrin önde gelen âlimlerinden bazı eserlerin icâzetini almıştır. Öğrencilerinin en ünlüleri İbn Hayr el-İşbîlî, Ebü’l-Kāsım el-Kantarî, Ebü’l-Hasan ed-Dahhâk, Muhammed b. Abdullah es-Saffâr, İbn Ât, Mûsâ b. Abdurrahman el-Gırnâtî ve Ebü’l-Hattâb İbn Dihye el-Kelbî’dir.

Kurtubalı büyük hadis âlimlerinin sonuncusu sayılan İbn Beşküvâl hadis yanında Mâlikî fıkhına ve tarihe (özellikle Endülüs tarihi) vukufuyla tanınmıştır. Başta babası olmak üzere pek çok kişiden rivayette bulunmuş, devrindeki ve daha sonraki âlimlerce çok fazla nakil yapması sebebiyle eleştirilmiştir. Ancak buna rağmen daha çok Endülüslü ve Mağribli muhaddislerce sika sayılmıştır. 8 Ramazan 578’de (5 Ocak 1183) Kurtuba’da ölen İbn Beşküvâl’in, hocalarından çok sayıda eserin icâzetini aldığı ve İslâmî ilimlerin çeşitli dallarına dair yaklaşık elli eser yazdığı rivayet edilmektedir.

Eserleri. 1. Kitâbü’ṣ-Ṣıla fî târîḫi eʾimmeti’l-Endelüs. Müellifin en önemli çalışmasıdır. Endülüs tarihçilerinden İbnü’l-Faradî’nin (ö. 403/1013) Târîḫu ʿulemâʾi’l-Endelüs’üne zeyil olarak kaleme alınan kitapta başta hadis ve fıkıh olmak üzere Endülüs’te çeşitli ilim dallarında tanınmış 1541 kişinin biyografisi yer almakta ve bu kişilerin hayatları anlatılırken sırasıyla isimleri, doğup büyüdükleri şehirler, lakapları, künyeleri, hocaları, öğrencileri, hadisçi iseler rivayette bulundukları kişiler ve kendilerinden hadis rivayet edenler, gittikleri şehirler, doğum ve ölüm yerleriyle tarihleri verilmektedir. Alfabetik sıra esas alınarak yazılan eser Endülüs’ün siyasal, kültürel ve sosyal tarihi açısından baş vurulması gereken bir kaynaktır; ayrıca Kurtuba’nın coğrafyası ve topografik yapısı açısından da önem taşır. İbn Beşküvâl çalışmasını 3 Cemâziyelevvel 534’te (26 Aralık 1139) tamamlamış, ancak daha sonraki yıllarda gözden geçirerek bazı ilâveler yapmıştır. Onun istifade ettiği kaynaklar arasında Ebû İshak İbn Şinzîr el-Ümevî’nin Kitâbü’r-Rivâyât, Ebû Ömer Ahmed b. Afîf el-Kurtubî’nin Aḫbâru ḳuḍât ve fuḳahâʾ bi-Ḳurṭuba, Abdullah b. İsmâil b. Muhammed’in Şüyûḫu İbn Ḫazrec ve Ebû Ca‘fer Ahmed b. Abdurrahman el-Ensârî’nin Târîḫu Fuḳahâʾi Ṭuleytula adlı eserleri başta gelir (diğer eserler için bk. Nâtık Sâlih Matlûb, XV/39, s. 143 vd.). Kitâbü’ṣ-Ṣıla ilk defa İspanyol şarkiyatçısı Francisco Codera y Zaidin tarafından iki cilt (Madrid 1882-1883), daha sonra İzzet el-Attâr el-Hüseynî (Kahire 1374/1955) ve İbrâhim el-Ebyârî (Kahire-Beyrut 1410/1989) tarafından üç cilt halinde neşredilmiştir. Kitaba yazılan bazı zeyiller ise şunlardır: İbnü’l-Ebbâr (ö. 658/1260), Kitâbü’t-Tekmile li-Kitâbi’ṣ-Ṣıla, İbn Abdülmelik el-Merrâküşî (ö. 703/1303), eẕ-Ẕeyl ve’t-tekmile li-kitâbeyi’l-Mevṣûl ve’ṣ-Ṣıla, İbnü’z-Zübeyr es-Sekafî el-Gırnâtî (ö. 708/1308), Ṣılatü’ṣ-Ṣıla.

2. Kitâbü Ġavâmiżi’l-esmâʾi’l-mübheme el-vâḳıʿa fî mütûni’l-eḥâdîs̱i’l-müsnede. Hatîb el-Bağdâdî’nin el-Esmâʾü’l-mübheme fi’l-enbâʾi’l-muḥkeme’sine benzeyen eser, hadis metinlerinde ismi belirtilmemiş veya meşhur olmayan bir künye yahut lakapla anılmış kişilerin tesbitini konu almaktadır. Kitapta bu tür 324 müphem nokta tesbit edilmiştir ve bunlardan 120 kadarı Hatîb’inkilerle aynıdır. Mahmûd Mağrâvî’nin iki cilt (Mekke 1406) ve İzzeddin Ali es-Seyyid ile Muhammed Kemâleddin İzzeddin’in yine iki cilt (13 cüz) halinde (Beyrut 1407/1987) neşrettikleri eser ayrıca 1415’te (1994) Cidde’de basılmıştır. Millet Kütüphanesi’nde kayıtlı (Feyzullah Efendi, nr. 496) Sıbt İbnü’l-Acemî tarafından yapılmış bir de ihtisarı mevcuttur.

3. Kitâbü’l-Müsteġīs̱în billâhi teʿâlâ ʿinde’l-mühimmât ve’l-ḥâcât. Savaş durumunda ve kıtlık, kuraklık gibi tabii âfetler karşısında Allah’tan nasıl yardım isteneceğine dair, başta Hz. Peygamber olmak üzere sahâbe, tâbiîn ve daha sonraki din büyüklerinin başlarından geçen olaylar anlatılmış ve bu hususta yaptıkları dualar açıklanmıştır. 154 ayrı rivayeti ihtiva eden eser, Manuela Marin tarafından yazarın hayatı ve çalışması hakkında kaleme alınmış İspanyolca bir mukaddimeyle birlikte (Madrid 1991), daha sonra da Guneym b. Abbas b. Guneym tarafından (Kahire 1414/1994) yayımlanmıştır.

4. eẕ-Ẕeyl ʿalâ cüzʾi Baḳī b. Maḫled fi’l-ḥavżi ve’l-kevs̱er. Bakī b. Mahled’in kırk dört rivayetten oluşan risâlesine yazdığı otuz değişik rivayeti içeren zeyildir. Eser Abdülkādir b. Muhammed Atâ Sûfî tarafından Merviyyâtü’ṣ-ṣaḥâbe fi’l-ḥavż ve’l-kevs̱er adlı çalışma içerisinde (s. 109-126) yayımlanmıştır (Medine 1413).

5. Aḫbâru İbn Vehb. İbn Vehb’in naklettiği rivayetlere dair bu risâle de Marin tarafından İspanyolca tercümesiyle birlikte neşredilmiştir (al-Qantara, X, Madrid 1989, s. 385-403).

6. Kitâbü’l-Fevâʾidi’l-münteḫabe ve’l-ḥikâyâti’l-müstaġrebe. Çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları olan eser (GAL Suppl., I, 580) esas itibariyle hadis rivayeti ve muhaddisler, ikinci derecede de zâhidler ve fakihler hakkında bilgi verir; ayrıca Endülüs, Mağrib ve Meşrik’ın ünlü simalarından bahseder.

İbn Beşküvâl’in kaynaklarda adları geçen bazı eserleri de şunlardır: Muʿcem, Aḫbâru İsmâʿîl el-Ḳāḍî, Aḫbârü’l-Aʿmeş, Aḫbâru İbni’l-Mübârek, Aḫbâru İbn ʿUyeyne, Aḫbâru ḳuḍâti Ḳurṭuba, Aḫbârü’l-Muḥâsibî, et-Tenbîh ve’t-taʿyîn li-men deḫale’l-Endelüs mine’t-tâbiʿîn, Zühhâdü’l-Endelüs ve eʾimmetühâ, Ẕikru men rave’l-Muvaṭṭaʾ ʿan Mâlik, Ṭuruḳu ḥadîs̱i men keẕebe ʿaleyye, Ṭuruḳu ḥadîs̱i’l-miġfer, el-Ḳurbetü ilallāh bi’ṣ-ṣalâti ʿale’n-nebî, Müselselât (Kitâbü’ṣ-Ṣıla, neşredenin girişi, s. 11-13; Nâtık Sâlih Matlûb, XV/39, s. 140).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 19. cildinde, 377-378 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.