İBN HİŞÂM en-NAHVÎ

708 (1309) yılında Kahire’de doğdu. Öğrenimini burada tamamladı. Soyu, ensarı teşkil eden iki kabileden biri olan Hazrec’e dayandığından Ensârî nisbesiyle anılır. İbn Hişâm Muhammed İbnü’s-Serrâc, Abdüllatîf b. Murahhal ve Ebû Hayyân el-Endelüsî gibi hocalardan ders gördü. Arapça konusundaki temel bilgileri sürekli olarak yanında bulunduğu Abdüllatîf b. Murahhal’den aldı. Şâfiî fakihi ve muhaddis Tâcü’t-Tebrîzî’nin (Ali b. Abdullah) derslerine devam etti. Tâcü’l-Fâkīhânî’den (Ömer b. Ali) onun Şerḥu’l-İşâre’sini okudu. Bedreddin İbn Cemâa’dan kıraate dair eş-Şâṭıbiyye’yi okutma icâzeti aldı. Şâfiî fıkhında derinleşti. Kahire’deki el-Kubbetü’l-Mansûriyye Medresesi’ne tefsir hocası olarak tayin edildi. Ölümünden beş yıl kadar önce Hanbelî mezhebini benimseyerek Kahire’deki el-Medresetü’l-Hanbeliyye’ye müderris oldu. Ancak İbn Tağrîberdî onun Hanefî iken Hanbelî mezhebine geçtiğini söyler (en-Nücûmü’z-zâhire, X, 336). Arap dili ve edebiyatı yanında fıkıh ve tefsir gibi dinî ilimlerde de söz sahibi olan İbn Hişâm 5 Zilkade 761’de (17 Eylül 1360) Kahire’de vefat etti, Kahire’nin Nasr Kapısı yanında Sûfiye Mezarlığı’na defnedildi.

Arap gramerinin bütün inceliklerine vâkıf olan İbn Hişâm, bu alanda kendisinden önceki çalışmaları inceleyip meslektaşlarıyla tartıştıktan sonra eğitim ve öğretimde en verimli yönteme ulaşmaya çalışmıştır. İbn Haldûn, onun nahiv ilminin öncülerinden olan Sîbeveyhi ve İbn Cinnî neslinden sonra bu alanın en büyük üstatlarından biri olduğunu söyler (Muḳaddime, III, 1241). İbn Hişâm’ın başarısı, keskin ve eleştirici bir zekânın yanı sıra disiplinli çalışmasından ve üslûbunun güzelliğinden kaynaklanmaktadır. Eserlerinde genellikle nahiv otoritelerinin görüşlerine yer vermiş, bunlar arasında tercihler yapmış, aynı zamanda kendi görüşlerini de ortaya koymuştur. İbn Hişâm dilde delil olma (istişhâd) açısından Kur’an’a ilk sırayı, hadise ikinci, şiire ise üçüncü sırayı verir. Bu arada kıyas ve ta‘lîl yöntemlerini de kullanır. Bazı araştırmacılar onun hadisle çok istişhâd ettiğini ileri sürmüşlerse de eserleri bu iddiayı pek doğrulamamaktadır. Meselâ Şerḥu Ḳaṭri’n-nedâ’da on yedi, Şerḥu Şüẕûri’ẕ-ẕeheb’de yirmi bir, Evḍaḥu’l-mesâlik’te yirmi beş, Şerḥu Ḳaṣîdeti Bânet Süʿâd’da yirmi ve Muġni’l-lebîb’de altmış bir hadisi delil olarak kullanmıştır. Bu rakamlar aynı eserlerdeki âyet ve şiir sayısına oranla önemli bir yekün tutmamaktadır.

Eserleri. 1. Muġni’l-lebîb ʿan kütübi’l-eʿârîb. İbn Hişâm, 749 (1348) yılında Mekke’de yazdığı bu eseri Mısır’a dönerken kaybettiği için 756’da (1355) tekrar Mekke’ye gittiğinde yeniden kaleme almış ve henüz hayatta iken bu eseriyle ün kazanmıştır. İ‘rab konusunu sekiz bölümde inceleyen eser yüzyıllarca ders kitabı olarak okutulmuş ve Muhammed ed-Demâmînî, Ahmed eş-Şümünnî, el-Emîrü’l-Kebîr es-Sünbâvî, Muhammed b. Ahmed ed-Desûkī gibi birçok âlim tarafından şerhedilmiştir. Muġni’l-lebîb müstakil olarak (Kahire, ts.; Tahran 1274; Tebriz 1276), ayrıca Desûkī ve Emîrî hâşiyeleriyle beraber basılmış (Kahire 1331/1912, 1358/1939), Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd (I-II, Kahire 1372/1952), Mâzin Mübârek – Muhammed Ali Hamdullah (I-II, Dımaşk 1386/1964) ve Hannâ el-Fâhûrî (I-II, Beyrut 1991) tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır.

2. el-İʿrâb ʿan ḳavâʿidi’l-iʿrâb. Muġni’l-lebîb’in muhtasarı olup Arapça’da cümle ve şibh-i cümle, i‘rabı güç bazı müfredlerle edatların i‘rab halleri ve yaygın i‘rab hatalarına dair dört bölümden oluşan bir eserdir. Defalarca basılan eser (Bulak 1253; Kahire 1278; İstanbul 1299) Silvestre de Sacy’nin Fransızca tercümesiyle birlikte Paris’te de (1829) yayımlanmıştır. Ayrıca Reşîd Abdurrahman el-Ubeydî ile (Beyrut 1970) Ali Fevde Nîl (Riyad 1401/1981) tarafından tahkik edilerek neşredilmiştir. Eser hakkında ona yakın şerh ve bunlar üzerine çok sayıda hâşiye yazılmıştır. Şerhlerinden bazıları şunlardır: Muhyiddin el-Kâfiyeci, Şerḥu Ḳavâʿidi’l-iʿrâb (nşr. Fahreddin Kabâve, Dımaşk 1409/1988); Hâlid b. Abdullah el-Ezherî, Mûṣilü’ṭ-ṭullâb ilâ Ḳavâʿidi’l-iʿrâb (İstanbul 1285; Bulak 1292; Kahire 1299; nşr. Abdülkerîm Mücâhid – Sa‘d Abdülhâdî Teym, Amman 1985: nşr. Muhammed İbrâhim Selîm, Kahire 1989); Şeyhzâde Muhyiddin Mehmed, Şerḥu Ḳavâʿidi’l-iʿrâb (nşr. İsmâil İsmâil Merve, Dımaşk 1416/1995); Ebü’s-Senâ Ahmed b. Muhammed ez-Zîlî, Ḥallü meʿâḳıdi’l-Ḳavâʿid (İstanbul 1311, diğer şerh ve hâşiyeler için bk. Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 124-125; Ali Fevde Nîl, s. 15-46).

3. Evḍaḥu’l-mesâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik (et-Tavżîḥ ve Tavżîḥu’l-ḫulâṣa). İbn Mâlik’in eseri esas alınarak metni verilmeden şerh mahiyetinde yazılmış bir kitap olup çeşitli zamanlarda basıldığı gibi (Kalküta 1248, 1832; Kahire 1304, 1326, 1354) Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd tarafından ilmî neşri yapılmıştır (Kahire 1945, 1956, 1967). Ayrıca bazı müelliflerce yazılmış çok sayıda şerh ve hâşiyesiyle birlikte basılmıştır. Bunlardan birkaçı şunlardır: Muhammed Abdülazîz en-Neccâr, Żiyâʾü’s-sâlik ilâ Evḍaḥi’l-mesâlik (I-IV, Kahire 1388/1968); Abdülmüteâl es-Saîdî, Buġyetü’s-sâlik ilâ Evḍaḥi’l-mesâlik (Kahire 1384/1964); Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, Hidâyetü’s-sâlik ilâ taḥḳīḳi Evḍaḥi’l-mesâlik (Kahire 1368) ve ʿUddetü’s-sâlik ilâ taḥḳīḳi Evḍaḥi’l-mesâlik (Kahire 1967; diğer çalışmalar için bk. Ali Fevde Nîl, s. 62-73; ayrıca bk. ELFİYYE).

4. Şüẕûrü’ẕ-ẕeheb fî maʿrifeti kelâmi’l-ʿArab. Özlü bir gramer kitabı olan eser defalarca basılmıştır (İstanbul 1253; Bulak 1253, 1292; Kahire 1279, 1348). Eserin gerek metni gerekse şiir örnekleri üzerine başta müellifi olmak üzere Hasan el-Halebî, Zekeriyyâ el-Ensârî, Abdülmelik el-İsferâyînî, Muhammed Ali el-Feyyûmî, Muhammed Mansûr el-Yâfiî gibi âlimler tarafından şerhler kaleme alınmış ve bunlara birçok hâşiye yazılmıştır.

5. Şerḥu Şüẕûri’ẕ-ẕeheb. Çeşitli zamanlarda basılan eser (Bulak 1253; İstanbul 1253; Kahire 1279) Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd (Kahire 1355), Muhammed Seyyid Kîlânî (Kahire 1380/1960), Abdülmüteâl es-Saîdî (Kahire, ts.), Abdülganî ed-Dakr (Dımaşk 1982) ve Hannâ el-Fâhûrî (Beyrut 1988) tarafından tahkik ve şerhedilerek yayımlanmıştır (diğer şerh, hâşiye ve çalışmalar için bk. Ali Fevde Nîl, s. 86-94).

6. Ḳatrü’n-nedâ ve bellü’ṣ-ṣadâ (Bulak 1253; Tunus 1281; Kahire 1298; Leiden 1887). Veciz ve kapsamlı bir gramer kitabı olan eser başta müellifi olmak üzere Abdullah el-Fâkihî, Ali eş-Şicâî (Bulak 1289; Kahire 1306) gibi âlimler tarafından şerhedilmiş ve bu şerhler üzerine çok sayıda hâşiye kaleme alınmıştır.

7. Şerḥu Ḳaṭri’n-nedâ ve belli’ṣ-ṣadâ. İlk defa Bulak’ta basılan eser (1253), A. Gaguyer tarafından Fransızca’ya çevrilerek Arapça metniyle beraber neşredilmiş (Leiden 1887), daha sonra Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd ile (Kahire 1355/1936) Muhammed ez-Zeynî ve Muhammed Abdülmün‘îm Hafâcî (Kahire 1388/1969) tarafından tahkik ve şerhedilerek yayımlanmıştır (diğer şerh ve hâşiyeler için bk. Ali Fevde Nîl, s. 103-116).

8. Şerḥu Ḳaṣîdeti Bânet Süʿâd. Kâ‘b b. Züheyr’in meşhur kasidesinin şerhi olup ilk defa Ignazio Guidi tarafından yayımlanmıştır (Leipzig 1871). Kahire’de de basılan eseri (1303, 1307) Mahmûd Hasan Ebû Nâcî, Şerḥu Ḳaṣîdeti Kâʿb b. Züheyr fî medḥi Seyyidinâ Resûlillâh ṣallalāhu ʿaleyhi ve sellem adıyla tahkik etmiştir (3. bs., Dımaşk 1402/1982; şerhin ihtisar ve hâşiyeleri için bk. Ali Fevde Nîl, s. 164-167).

9. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr fi’n-naḥv. Şerḥu Ḳaṭri’n-nedâ’ya bazı ilâvelerle meydana getirilmiş olup Evḍaḥu’l-mesâlik’in muhtasarına benzemektedir. Özellikle Kur’an’dan ve şiirlerden verilen örnekler bakımından zengin sayılan eseri Muhammed Şerîf Saîd ez-Zeybak (Dımaşk 1288/1968) ve Ahmed Mahmûd el-Hermîl (Kahire 1400/1980) yayımlamıştır. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, İsmâil b. İbrâhim el-Alevî (es-Sirâcü’l-münîr, Paris Bibliothèque Nationale, nr. 4160; Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 932), Abdülgaffâr b. İbrâhim el-Alevî (er-Râʾidü’l-ḫabîr, el-Mektebetü’l-Ezheriyye, nr. 748) ve Ahmed Mahmûd el-Hermîl (Şerḥu’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, Kahire 1984) tarafından şerhedilmiştir.

10. Taḫlîṣü’ş-şevâhid ve telḫîṣü’l-fevâʾid. Şerḥu’ş-şevâhid, Ḥavâşî İbnü’n-Nâẓım vb. adlarla da anılan eser, İbnü’n-Nâzım diye bilinen Bedreddin b. Mâlik’in Elfiyye’ye yazdığı şerhteki örnek beyitlerin izahına dairdir (nşr. Abbas Mustafa es-Sâlihî, Beyrut 1406/1986; nşr. es-Seyyid Takī Abdüsseyyid, Kahire 1406/1986).

11. Şerḥu’l-Lemḥati’l-bedriyye fî ʿilmi’l-ʿArabiyye. Hocası Ebû Hayyân el-Endelüsî’ye ait nahve dair el-Lemḥatü’l-bedriyye adlı eserin tenkit ve reddiye ağırlıklı şerhidir (nşr. Salâh Revây, Kahire 1402/1982; nşr. İbrâhim Hâdî Nehr, I-II, Bağdad 1977).

12. Nüzhetü’ṭ-ṭarf fî ʿilmi’ṣ-ṣarf. Ahmed Abdülmecîd Herîdî tarafından İbn Hişâm’a ait olarak yayımlanan eser (Kahire 1410/1990) birçok kaynakta (meselâ Kemâleddin el-Enbârî, s. 390; Yâkūt, V, 46; bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 507) Ahmed el-Meydânî’ye (ö. 518/1124) nisbet edilmektedir.

13. Şerḥu Cümeli’z-Zeccâcî (nşr. Ali Muhsin Îsâ Mâlullāh, Beyrut 1406/1986).

14. Ḥallü elġāz ve mesâʾil iʿrâbiyye fi’l-âyâti’l-Ḳurʾâniyye ve’l-eḥâdîs̱i’n-nebeviyye (nşr. Muhammed İbrâhim Selîm, Kahire 1409/1989).

15. İʿrâbü Fâtiḥati’l-Kitâb ve’l-Baḳara (nşr. Muhammed Saffet Mürsî, Kahire 1407/1987).

16. Elġāzü İbn Hişâm fi’n-naḥv (el-Elġāzü’n-naḥviyye). Asmaî, Yahyâ b. Mübârek el-Yezîdî ve Ebû Ali el-Fârisî gibi dil âlimlerinden nakledilen, i‘rab ve tefsir güçlüğü sebebiyle lugaz sayılan kırk beş beytin i‘rab ve yorumu hakkındaki eser Ali er-Rummânî’nin Tevcîhü iʿrâbi ebyât mülġazeti’l-iʿrâb’ına dayanır. Ahmed Seyf el-Gazzî’nin hâşiyesiyle birlikte basılan eseri (Kahire 1304, 1322) ayrıca Es‘ad Hudayr neşretmiştir (Dımaşk 1393/1973, 1985).

17. İʿtirâżü’ş-şarṭ ʿale’ş-şarṭ. Nahivcilerin iki şart cümlesi için tek cevabın bulunması konusundaki ihtilâflarını özellikle fıkhı ve tefsiri de ilgilendiren yönleriyle ele alan eser, Süyûtî’nin el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir fi’n-naḥv’i içinde yer almaktadır (VII, 107-123). Ayrıca A. Abdurrahman Abdürreşâd (Kahire 1409/1989) ve Abdülfettâh Hamûz (Amman, ts.) tarafından yayımlanmıştır.

18. İḳāmetü’d-delîl ʿalâ ṣıḥḥati’t-tems̱îl ve fesâdi’t-teʾvîl. “Ankebût, abkariy” gibi bazı südâsî isimlerin mükesser cemilerindeki ihtilâfları inceleyen eseri Rabîha Çelebi (EAÜİFD, sy. 3 [1979], s. 325-353) ve Hâşim Tâhâ Şelâş (Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, XVI [Bağdad 1983], s. 357-386) neşretmiştir.

19. Fevḥu’ş-Şeẕâ fî mesʾeleti keẕâ. Ebû Hayyân el-Endelüsî’nin eş-Şeẕâ fî mesʾeleti (aḥkâmi) keẕâ adlı eserini tamamlayan risâlede “kezâ” kinayesi yapı, anlam, i‘rab ve temyiz yönleriyle ilgili fıkhî hükümler açısından ele alınmıştır. Süyûtî’nin el-Eşbâh (VII, 271-293) adlı eserinde yer alan risâle, Ahmed Matlûb (a.g.e., VI [1963], s. 67-98) ve Süheyr Muhammed Halîfe (Kahire 1987) tarafından yayımlanmıştır.

20. el-Mebâḥis̱ü’l-murḍıyye el-müteʿalliḳa bi-meni’ş-şarṭıyye. Takıyyüddin es-Sübkî’nin şart edatı “men” hakkında sorduğu üç soruyla bağlantılı olarak şartla ilgili bazı nahiv ve fıkıh meselelerini incelemektedir (nşr. Mâzin el-Mübârek, Dımaşk-Beyrut 1408/1987).

21. Nüktetü’l-iʿrâb. Cümle ve hükümleri, şibh-i cümle ve yirmi beş edatın mâna ve i‘rab durumlarını ele alan risâle Muġni’l-lebîb’in özeti gibidir (nşr. Mâhir el-Müneccid, ʿÂlemü’l-kütüb, XIV/1 [1413/1993], s. 31-39).

22. Mûḳıdü’l-eẕhân ve mûḳıẓü’l-vesnân. Bazı şiirlerdeki lugaz kabilinden güç meseleleri ele alan risâle mâna lugazları, lafız lugazları, kavranılması güç işârî lugazlarla nokta ve hareke değişiminden kaynaklanan zekâ oyunları (tashîf) olmak üzere dört bölümden ibarettir. İlk defa Bulak’ta (1253) basılan risâle daha sonra Hasan İsmâil Merve (Min resâʾili İbn Hişâm en-Naḥviyye içinde, Dımaşk 1409/1988) ve Ali Fevde Nîl (Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, VII [Riyad 1980], s. 137-138) tarafından neşredilmiştir.

23. Risâle fî tevcîhi’n-naṣb fî iʿrâbi ḳavlihim “fażlen ve luġaten ve ıṣtılâḥan ve ḫilâfen ve eyḍan ve hellümme cerren” (nşr. Hâtim Sâlih ed-Dâmin, Beyrut 1983, el-Mesâʾilü’s-seferiyye fi’n-naḥv içinde). Eser aynı isimle Hasan Mûsâ eş-Şâir tarafından Min resâʾili İbn Hişâm en-Naḥviyye içinde (Amman 1984), el-Mesâʾilü’s-seferiyye adıyla Hasan İsmâil Merve (Dımaşk 1409/1988) ve Tevcîhü baʿżi’t-terâkîbi’l-müşkile adıyla Abdullah el-Hüseynî Hilâl (Kahire 1990) tarafından da yayımlanmıştır.

24. Mesʾeletü’l-ḥikme fî teẕkîri “ḳarîbin” fî ḳavlihî Teʿâlâ “İnne raḥmeta’llāhi ḳarîbün mine’l-muḥsinîn”. Müellif, âyette müennes olan “rahmet” kelimesinin haberi olduğu halde müzekker getirilen “karîb” kelimesi hakkında eski nahivcilerin yaptığı on dört yorumu değerlendirmektedir (nşr. Abdülfettâh el-Hammûz, Amman 1405/1985; nşr. Hasan Mûsâ eş-Şâir, Amman 1984).

25. el-Ḳavâʿidü’ṣ-ṣuġrâ (nşr. Hasan İsmâil Merve, Dımaşk 1409/1988, Min resâʾili İbn Hişâm en-Naḥviyye içinde).

26. el-Mesâʾilü’s-seferiyye fi’n-naḥv. Bazı âyetlerdeki nahiv meselelerini ele alan risâle birçok defa basılmıştır (nşr. Ali Hüseyin el-Bevvâb, Riyad 1982; nşr. Abdüssamed el-Aşşâb, ʿÂlemü’l-kütüb, XVI/1 [1415], s. 57-66; nşr. Hâşim Tâhâ Şelâş, MMİIr., XXXII/3-4 [1981], s. 501-550; nşr. Hasan İsmâil Merve, Dımaşk 1409/1988, Min resâʾili İbn Hişâm en-Naḥviyye içinde; nşr. Hâtim Sâlih ed-Dâmin, Bağdad 1980; Beyrut 1403/1983).

27. Mesâʾil fî iʿrâbi’l-Ḳurʾân (nşr. Sâhib Ebû Cenâh, Mecelletü’l-Mevrid, III/3 [Bağdad 1974], s. 143-166).

28. İʿrâbü “Lâ ilâhe illallāh” (Medine Ârif Hikmet Ktp., Mecâmî‘, nr. 88).

29. Mesâʾil ve ecvibetühâ (Elġāz fî iʿrâbi baʿżı âyâti’l-Ḳurʾân). Özellikle Kur’an’da i‘rabı güç mansûb kelimelerle birkaç i‘rabı olan kelimelere dairdir (yazma nüshası için bk. Brockelmann, GAL, II, 31; Suppl., II, 20).

İbn Hişâm’ın, Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’ine şerh yazdığına dair bilgi sadece Keşfü’ẓ-ẓunûn ile (I, 563) ondan nakilde bulunan kaynaklarda geçmektedir. Şerḥu’l-Ḳaṣîdeti’l-luġziyye fi’l-mesâʾili’n-naḥviyye adlı eser İbn Hişâm’a ait olarak neşredilmişse de (Bağdad 1963) Leiden’de (Universitätsbibliothek, nr. 226) bulunan nüshasının ferâğ kaydından (vr. 261^b) İbn Lüb en-Nahvî el-Endelüsî’ye (Ebû Saîd Ferec b. Kāsım) ait olduğu anlaşılmaktadır. Süyûtî, el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir fi’n-naḥv adlı eserinde İbn Hişâm’dan çeşitli iktibaslarda bulunmuştur (VII, 42-97, 107-123, 231-263, 271-293).

İbn Hişâm hakkında yapılan araştırmaların başlıcaları şunlardır: Ali Fevde Nîl, İbn Hişâm el-Enṣârî: âs̱âruhû ve meẕhebühü’n-naḥvî (Riyad 1406/1985); Hamza Abdullah en-Neşretî, el-Mesâʾilü’n-naḥviyye beyne İbn Hişâm ve Ebi’l-Beḳā (Kahire 1986); Sâmî Avad, İbn Hişâm en-Naḥvî: ʿaṣruhû bîʾetühû fikruhû (Dımaşk 1987); Nûreddin İsâm, İbn Hişâm el-Enṣârî: ḥayâtühû ve menhecühü’n-naḥvî (Beyrut 1989); M. M. Fehmî Ömer, el-Ḥadîs̱ü’ş-şerîf fî naḥvi İbn Hişâm el-Enṣârî (Kahire 1411/1991).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 20. cildinde, 74-77 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.