İBN TUVEYRÜLCENNE

İdûlhâc kabilesine mensuptur. Fas’ın Ağmât şehrinden gelen atalarının kurduğu, Şinkīt bölgesinde Sahrâ ticaretinin önemli bir güzergâhı, ilim ve kültür merkezi olan Vâdân’da 1201 (1787) yılında doğdu ve orada yetişti. İlk eğitimini babasından ve anne tarafından dedesi Sîdî el-Hâdî’den aldı, Kur’an’ı ezberledi. Ebû Zeyd el-Ahdarî’nin el-Muḫtaṣar, İbn Âşir’in el-Mürşidü’l-muʿîn adlı ilmihallerini ve diğer bazı temel metinleri ezberledi. Geleneksel medrese tahsilini, amcasının oğulları Ahmed Sâlim b. İmâm el-Hâcî el-Vâdânî ve Sâlik b. İmâm el-Hâcî el-Vâdânî ile Muhammezen Fâl b. Embârkî eş-Şimşevî gibi âlimlerin yanında tamamladı. Daha sonra öğrenimini ilerletmek için Moritanya’nın orta bölgesinde Sîdî Abdullah b. Hâc İbrâhim el-Alevî eş-Şinkītî’nin Ticikce’deki medresesine giderek aralıksız yirmi iki yıl boyunca İslâmî ilimler, dil ve edebiyat, kelâm okudu, tasavvuf terbiyesi aldı; hocasının önde gelen birkaç talebesinden biri oldu. Ayrıca Şeyh Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah et-Tevrînî vasıtasıyla Şâzeliyye tarikatına intisap etti. Ardından yetkin bir âlim olarak Vâdân’a döndü ve kendi medresesini (mahdara) kurdu. 1829-1834 yılları arasında çıktığı hac yolculuğu sırasında Merakeş, Ağmât, Fas, İskenderiye, Kahire, Mekke, Medine, Trablusgarp, Sefâkus, Kayrevan, Tunus, Cezayir, Bicâye ve Tanca gibi önemli merkezlere uğrayarak ilim, edebiyat ve siyaset alanında önde gelen şahsiyetlerle tanıştı ve bilgi alışverişinde bulundu. 1831’de Cezayir’e uğradığında kendisinden faydalanmak isteyen Fransız sömürge yöneticileri ona yakın ilgi gösterdiler, onu ve beraberindekileri bir savaş gemisiyle Cebelitârık’a, oradan Tanca’ya gönderdiler. Cebelitârık’ta Fransız yetkilileri yanında İngiliz yöneticilerinden de iyi muamele gördü ve oradan Tanca’ya geçti. Hacca giderken olduğu gibi dönüş yolunda da Merakeş’te ziyaret ettiği Fas Alevî Sultanı Mevlây Abdurrahman b. Hişâm onu çok iyi ağırladı ve kendisine verdiği parayla Fas’tan otuz deve yükü kitap aldı. Beş yıl süren Doğu yolculuğundan memleketine dönünce medresesinde öğretim ve telif faaliyetine devam etti. Bölgede tanınan bu medreseden aralarında Muhammed et-Tihâmî b. Mekkî (İbn Rahmûn) el-Hasenî, Sîdî Muhammed b. Muhammed es-Sagīr b. Enbûce et-Tîşîtî ve Muhammed es-Sâbir et-Tâşedbeytî’nin bulunduğu birçok talebe yetişti. İbn Tuveyrülcenne 2 Ramazan 1265 (22 Temmuz 1849) tarihinde Vâdân’da vefat etti.

Eserleri. 1. Riḥletü’l-münâ ve’l-minne. Müellifin, 7 Cemâziyelevvel 1245 (4 Kasım 1829) tarihinde Tîşît’ten yola çıkıp 27 Şâban 1250’de (29 Aralık 1834) Vâdân’a dönerek tamamladığı hac yolculuğu sırasındaki müşahedelerini anlatır. Bu seyahatnâme gerek müellifin tanıştığı şahsiyetleri gerekse uğradığı yerlerde karşılaştığı olayları, ziyaret ettiği evliya kabirlerini, bu ülke ve bölgelerin siyasî ve iktisadî durumunu, fikrî ve dinî hayatını ilk elden anlatması bakımından önem taşır. Kuzey Afrika’da Batı sömürgeciliğinin yayılmaya başladığı bir dönemi yansıtması sebebiyle Batılılar’ın da ilgisini çeken eseri Ed. Destaing kısaca tanıtarak bir özetini vermiş (“Notes sur manuscrits arabes de l’Afrique occidentale: no: 15: Et-Tâlib Ahmed Ben Towair el-ganna”, Revue Africaine, LV [Alger 1911], s. 216-231), H. T. Norris İngilizce’ye tercüme etmiştir (The Pilgrimage of Ahmed, Son of The Little Bird of Paradise, Warminster 1977; tercümenin eleştirisi için bk. Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah, LIV/3 [1399/1979], s. 685-693). Zeyneb bint Tâlib Ahmed, Nevâkişot Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde eseri neşre hazırlamış (1993), Muhammezen b. Ahmed el-Mahbûbî, Rabat V. Muhammed Üniversitesi Edebiyat ve İnsan Bilimleri Fakültesi’nde hazırladığı ve dört seyahatnâmeyi incelediği Edebü’r-riḥle fî bilâdi Şinḳīṭ hilâle’l-ḳarneyn es̱-s̱âlis̱ ʿaşer ve’r-râbiʿ ʿaşer el-hicriyyeyn adlı yüksek lisans tezinde (1995) seyahatnâmenin tahlilini yapmış, ayrıca eser hakkında çeşitli makaleler yazılmıştır (meselâ Abdülkādir Zimâme, “Riḥletün mine’l-ḳarn 13 h./19 m. li-câmiʿihâ ve münşiʾihâ eṭ-Ṭâlib Aḥmed b. Ṭuveyri’l-cenne”, el-Baḥs̱ü’l-ʿilmî, sy. 28 [Rabat 1977], s. 291-304; a.mlf., “Riḥletü İbn Ṭuveyri’l-cenne ile’l-Ḥicâz”, MMMA [Kahire], XXV/1-2 [1399/1979], s. 169-181; Muhammed el-Mansûr Kelha, “Arżu Kitâbi Aḥmed Riḥleti b. Ṭuveyri’l-cenne”, el-Menâhil, VII/17 [Rabat 1400/1980], s. 392-398; Maria İsabel Fierro, “The contact with the West of a Mauritanian traveller: the ‘Riḥla’ of Ibn Ṭuwayr al-Janna [1245/1829-1250/1834]”, Maghreb Review, XVII/1-2 [London 1992], s. 103-123; Safâ Hulûsî ve Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah’ın makaleleri için bk. bibl.). Seyahatnâme Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah (Cezayir 1982) ve Hamâhullah Vüld Sâlim (Beyrut 2013) tarafından yayımlanmıştır.

2. Târîḫu İbn Ṭuveyri’l-cenne. 1070-1258 (1659-1842) yıllarını kapsayan, bölge tarihinin önemli siyasal ve sosyal olaylarının, ilim ve siyaset alanında tanınmış şahsiyetlerin doğum ve ölüm tarihlerinin yıl sırasına göre kaydedildiği bir risâledir (nşr. Seyyid Ahmed b. Ahmed Sâlim, Rabat 1995).

3. Feyżü’l-mennân fi’r-red ʿalâ mübtediʿati hâẕe’z-zamân. Hacdan dönerken Libya’nın Berka şehrinde halktan bazılarının isteği üzerine Mu‘tezile’ye reddiye olarak yazılan risâlede Hulûliyye fikrine sahip tasavvuf ehlinden bazı kimselerin Allah’ı gördükleri, Hz. Peygamber’in zikir meclislerine katıldıkları şeklindeki iddiaları eleştirilmiştir (Nevâkişot [Nuakşot], el-Ma‘hedü’l-Morîtânî li’l-bahsi’l-ilmî Ktp., nr. 422; Rabat Umumi Ktp., nr. 1083; Rabat Kraliyet Ktp., nr. 406).

Müellifin yazma nüshalarının bulunduğu kaydedilen diğer başlıca eserleri de şunlardır: Kitâb fi’t-Tevḥîd (Tâlib Cedv el-Gallâvî’nin akaide dair görüşlerini açıklamıştır); el-Ecvibetü’l-müfhimetü’ş-şâfiye li-külli müteʿannitin kâfiye (fıkıh, kelâm, nahiv ve sarfa dair on dört meseleyi ihtiva eder); Risâle fi’r-red ʿale’r-Risâleti’l-Ġallâviyye (Sîdî Muhammed b. Muhtâr el-Küntî’nin risâlesine reddiye olarak yazılmıştır); Naẓm fi’l-manṭıḳ; İḫtiṣâr li-Naẓmi İbn Şaḳrûn fi’ṭ-ṭıb.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 603-604 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.