https://islamansiklopedisi.org.tr/ibnud-delai
4 Zilkade 393’te (4 Eylül 1003) Endülüs’te Meriye (Almeria) yakınlarındaki Delâye (Dalias) köyünde doğdu. Fetihten sonra İber yarımadasına göç eden Yemenli Arap kabilelerinden Uzre’ye mensuptur. Babasının dedesine nisbetle İbn Dilhâs olarak da anılmaktadır. 407’de (1016-17) anne ve babasıyla birlikte Mekke’ye gitmek üzere yola çıktı ve ertesi yılın ramazan ayında oraya ulaştı. Mekke’de sekiz yıl kalarak Ebû Zer el-Herevî’den Buhârî’nin ve Ebü’l-Abbas Ahmed b. Hasan b. Bündâr er-Râzî’den Müslim’in el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’lerini dinledi. Ebü’l-Kāsım Mühelleb b. Ebû Sufre’den, ayrıca bir kısmı Mekkeli, diğerleri hac için gelen pek çok âlimden hadis ve fıkıh dersleri aldı. 416’da (1025) Endülüs’e dönen İbnü’d-Delâî, Meriye Camii’nde ders vermeye başladı. Aralarında aynı zamanda kendilerinden hadis dinlediği İbn Rüşd, İbn Hazm ve İbn Abdülber en-Nemerî ile Ebû Ubeyd el-Bekrî, Muhammed b. Fütûh el-Humeydî, Ebû Ali es-Sadefî, Ebû Ali el-Gassânî’nin bulunduğu çok sayıda tanınmış kişi onun talebeleri arasında yer aldı.
Mâlikî mezhebine mensup olan İbnü’d-Delâî güvenilir bir muhaddis, önemli bir coğrafya âlimidir. İber yarımadasının çeşitli bölgelerine seyahatlerde bulunarak bu yerler hakkında bilgi toplamış, kendisine bu yolculuğunda coğrafyacı Ebû Ubeyd el-Bekrî kılavuzluk yapmıştır. Yâkūt el-Hamevî ve Muhammed b. Muhammed el-İdrîsî gibi coğrafyacılar ondan faydalanmış, Zekeriyyâ b. Muhammed el-Kazvînî de Âs̱ârü’l-bilâd ve aḫbârü’l-ʿibâd adlı eserinde (meselâ bk. s. 216, 240 vd.) İspanya ve Batı Avrupa ile ilgili coğrafî bilgi verirken onu esas almıştır (Kračkovskij, I, 274). Eserlerinde, çalkantılı mülûkü’t-tavâif dönemi (1031-1090) İspanya’sının coğrafî yapısı ile tarihî ve kültürel hareketliliğine ışık tuttuğu kabul edilen İbnü’d-Delâî 19 Şâban 478’de (10 Aralık 1085) Meriye’de vefat etti ve Havz Kabristanı’na defnedildi.
Eserleri. 1. İftiżâżu (İḳtiżâżu) ebkâr evâʾilü’l-aḫbâr. Hadis kitaplarından derlenmiş olup Hz. Peygamber henüz hayatta iken fıkhî hükümlere esas teşkil eden hadislerden meydana gelmiş bir çalışmadır (İbn Hayr, s. 473; Abdülvâhid Zennûn Tâhâ, s. 150).
2. Terṣîʿu’l-aḫbâr ve tenvîʿu’l-âs̱âr ve’l-bustân fî ġarâʾibi’l-büldân ve’l-mesâlik ilâ cemîʿi’l-memâlik. Ahmed b. Muhammed er-Râzî’nin başlattığı, Endülüslü âlimlerin sürdürdüğü tarihî ve coğrafî bilgilerin iç içe verilmesi geleneğine (a.g.e., s. 159) uygun olarak kaleme alınan bu tarihî coğrafya eserinde önce kısaca coğrafî bilgiler verilmiş, ardından genişçe tarihî mâlûmat kaydedilmiş, olaylar kronolojik sıraya göre sıralanmıştır. Eserin o dönem için önemli sayılabilecek bir özelliği de esas alınan hicrî tarihlerin gerekli görülen yerlerde milâdî karşılıklarının verilmesidir (a.g.e., s. 161). İbnü’d-Delâî bu çalışmasında daha çok müşâhedelerine dayanmış olmakla birlikte önceki müelliflerin eserlerine de başvurmuş, özellikle İslâm öncesi İspanya tarihine dair konularda Ahmed b. Muhammed er-Râzî’den istifade etmiştir. Endülüs’le ilgili araştırmalar için önemli kaynaklar arasında sayılan eserin bir bölümü Abdülazîz el-Ehvânî’nin tahkikiyle yayımlanmıştır (Madrid 1965).
3. Niẓâmü’l-mercân fi’l-mesâlik ve’l-memâlik. Genel coğrafyaya dair bir risâledir.
İbnü’d-Delâî’nin bunlardan başka Delâʾilü’n-nübüvve (Aʿlâmü’n-nübüvve) ile Fehrese adlı eserlerinden de söz edilmiştir (İbn Hayr, s. 430).
BİBLİYOGRAFYA
Humeydî, Ceẕvetü’l-muḳtebis (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Kahire 1410/1989, I, 213-217.
Sem‘ânî, el-Ensâb, V, 389.
İbn Hayr, Fehrese, s. 222, 430, 473.
İbn Beşküvâl, eṣ-Ṣıla (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Kahire-Beyrut 1410/1989, I, 115-117.
Dabbî, Buġyetü’l-mültemis (Ebyârî), I, 242-244.
İbnü’l-Esîr, el-Lübâb, I, 522.
Kazvînî, Âs̱ârü’l-bilâd, Beyrut, ts. (Dâru Sâdır), bk. İndeks.
Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVIII, 567-568.
a.mlf., Târîḫu’l-İslâm: sene 471-480, s. 216-217.
Safedî, el-Vâfî, VII, 259-260.
el-Ḥulelü’s-sündüsiyye, I, 380-382, 404.
Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, I, 121.
I. J. Kračkovskij, Târîḫu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ʿArabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşim), Kahire 1963, I, 273-274.
Hüseyin Mûnis, Târîḫu’l-coġrâfiyye ve’l-coġrâfiyyîn fi’l-Endelüs, Madrid 1967, s. 81-96.
Abdülvehhâb b. Mansûr, Aʿlâmü’l-Maġribi’l-ʿArabî, Rabat 1403/1983, III, 163-164.
Abdülvâhid Zennûn Tâhâ, Dirâsât fi’t-târîḫi’l-Endelüsî, Bağdad 1987, s. 147-166.
Manuel Sánchez-Martinez, “Rāzī, fuente de al-ʿUḏrī para la España preislámica”, Cuadernos de historia del Islam, III/7, Granada 1971, s. 7-23.
a.mlf., “La cora de Ilbīra (Granada y Almeria) en los Siglos X y XI, segun al-ʿUḍrī (1003-85)”, a.e., VII (1975-76), s. 5-78.
Ali Refîî, “İbn Delâyî”, DMBİ, III, 511-513.
