KİTÂBÜ’l-İLEL

Kusursuz gibi görünen hadislerin metin ve senedlerinde bulunan ve ancak hadis otoritelerince farkedilebilen gizli kusur veya illetlerle (bk. İLELÜ’l-HADÎS) erken dönemlerden itibaren pek çok âlim ilgilenmiş; Ali b. Medînî, Ahmed b. Hanbel, Buhârî, Müslim, Ebû Zür‘a er-Râzî, İbn Ebû Hâtim ve Dârekutnî gibi muhaddisler bu konuda eserler vermişlerdir. Tirmizî biri küçük (el-ʿİlelü’ṣ-ṣaġîr [ṣuġrâ]), diğeri büyük (el-ʿİlelü’l-kebîr, el-ʿİlelü’l-müfred) olmak üzere iki Kitâbü’l-ʿİlel kaleme almıştır. Tirmizî’nin el-ʿİlel’i dendiği zaman onun el-ʿİlelü’l-kebîr’i kastedilir. Bu iki eserden el-ʿİlelü’ṣ-ṣaġīr, Tirmizî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’inin sonunda müstakil bir bölüm halinde yer almış olup Tirmizî bu çalışmasında el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’te takip ettiği usulü, kaynaklarını, eserde geçen râvileri ve terimleri açıklamış, başta Buhârî ve Ebû Zür‘a er-Râzî olmak üzere İbn Sîrîn, Eyyûb es-Sahtiyânî, Süfyân es-Sevrî, Abdullah b. Mübârek, Ali b. Medînî ve Yahyâ b. Saîd el-Kattân’ın görüşlerinden faydalanarak cerh ve ta‘dîlin gerekliliği, isnadın önemi, mâna ile hadis rivayetinin yapılabilmesi için aranan şartlar, hadis tahammül yolları, hadisin garîb sayılmasının sebepleri ve mürsel hadisin değeri gibi konuları işlemiş, râviler hakkında yaptığı nakil ve değerlendirmelerde ifrat ve tefritten uzak bir yol takip etmiştir. el-ʿİlelü’ṣ-ṣaġīr, ihtiva ettiği konular bakımından ilk usûl-i hadis kitaplarından biri olduğu söylenen Râmhürmüzî’nin el-Muḥaddis̱ü’l-fâṣıl’ından daha kapsamlı ve daha sistematiktir (Hemmâm Abdürrahîm Saîd, s. 38). İbn Receb el-Hanbelî Tirmizî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’ine bir şerh yazmış, yirmi cilt olduğu belirtilen bu şerhten el-Câmiʿin elli birinci kitabı mahiyetindeki el-ʿİlelü’ṣ-ṣaġīr’in şerhi olan Şerḥu ʿİleli’t-Tirmiẕî günümüze kadar gelmiş ve büyük ilgi görmüştür (nşr. Subhî Câsim el-Humeyd, Bağdat 1396/1976; nşr. Subhî es-Sâmerrâî, Bağdat 1976; Şam 1978; Beyrut 1985; nşr. Nûreddin Itr, I-II, Dımaşk 1398/1978; nşr. Hemmâm Abdürrahîm Saîd, Zerkā 1987). Hemmâm Abdürrahîm Saîd, İbn Receb’in Şerḥu ʿİleli’t-Tirmiẕî adlı bu eseri üzerine el-ʿİlel fi’l-ḥadîs̱ adıyla bir doktora çalışması yapmıştır (bk. bibl.).

Tirmizî’nin el-ʿİlelü’l-kebîr’i, muhtevasının genişliği yanında konularının çeşitliliği bakımından el-ʿİlelü’ṣ-ṣaġīr’den daha zengin olup büyük bir bölümü el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’te yer almıştır. Ebû Tâlib el-Kādî eseri el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’in bablarına göre yeniden düzenlemiş, onun Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde (III. Ahmed, nr. 530) bulunan bu çalışmasının yazma nüshası ʿİlelü’t-Tirmiẕî el-kebîr adıyla yayımlanmıştır (bk. bibl.).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2002 yılında Ankara’da basılan 26. cildinde, 109 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.