MENGES, Karl Heinrich

22 Nisan 1908’de Frankfurt am Main’da doğdu. Tanınmış bir aileye mensup olan babası bölge sulh hukuk mahkemesi kâtibiydi. Menges dillere karşı duyduğu ilgiyle on üç yaşına geldiğinde dedesinin Rusça gramer kitabını incelerken bu dilin Yunanca ile olan bağlantısını ortaya çıkarmaya çalıştı. Lise öğrenimi yıllarında Rusça’ya yalnız pazar günleriyle tatil günlerini, Yunanca’ya da haftada altı saatini ayırıyordu. Bu çalışma sayesinde altı ay gibi kısa bir süre sonra gazete ve kitapları sözlük yardımıyla okuyup anlayabilecek hale geldi. Rusça’nın Yunanca ve Latince ile olan yakınlığını keşfetmesi bu dilleri öğrenmesini kolaylaştırdı. Öğrenimini sürdürürken özellikle Latince ve Yunanca hocaları ona büyük destek verdiler; Menges’i Hint-Avrupa dilleriyle tanıştırıp bu dillere dair edebiyat bilgileri almasını sağladılar. Böylece Menges’in dil bilimiyle ilgili araştırmaları başlamış oldu. Bu arada İngilizce’yi ve İtalyanca’yı öğrenen Menges eski Slavca, Türkçe ve bunlara komşu dillerle de ilgileniyordu.

Lessing Lisesi’nden 1926 Şubatında mezun olan Menges, Frankfurt Üniversitesi’nde ilk iki yarı yılda coğrafya, halk bilimi, meteoroloji, Çin bilimi, genetik, pratik kurslarla Rusça ve yeni Bulgarca’nın yanı sıra özel dersler alarak Osmanlı Türkçesi’ni öğrendi. Sonraki iki yarı yılda Münih’te okudu. Berneker’den Slavca, Örtel’den Sanskritçe, Bergstrasser ve Süssheim’den Osmanlı Türkçesi, Scherman’dan halk bilimi dersleri aldı. 1928 baharında Münih’ten Berlin’e gitti. Burada Vasmer’den Slavca, Willy Bang Kaup’tan Türkoloji okudu. Türkoloji incelemelerinde yalnız Osmanlı Türkçesi ve İslâm kültürüyle yetinmeyip bu alanı, Eski Türkçe’yi ve Altayca’ya kadar Asya ve Sibirya’da konuşulan dilleri de içine alan bir daire içinde genişletti.

Menges, 1930-1932 yıllarında Berlin Üniversitesi’nde sürdürdüğü öğrenimini 1932 Şubatında doktora imtihanıyla tamamladı. 1933 Martına kadar geçen bekleme döneminin sonunda Doğu ile ilgili araştırma yapan bir kurumda göreve başladı. Rusya’da ve Çin sınırında çok istediği araştırmaları yapabilmek için gerekli izni ilgili ülkelerden bir türlü alamadı. Daha sonra çıkan şartlı izinlere de büyük bir dünya savaşının patlak vereceği endişesiyle olumsuz cevap verdi. Hocası Bang’ın ölümü üzerine (1934) öğretim hayatına başlayan Menges’e hocasının çalışma odalarını ve özel kütüphanesini Annemarie von Gabain’le birlikte kullanma izni verilmişti.

Naziler tarafından zorunlu göçe tâbi tutulan Menges, başta Amerika Birleşik Devletleri olmak üzere birçok ülkeden Rusça ve Slavca hocalığı yapması için davet aldı. Onu davet edenlerden biri de Rus edebiyatına büyük hayranlık duyan Türkiye’nin Prag büyükelçisi Yakup Kadri Karaosmanoğlu’dur. Bu daveti kabul ederek 1937’de Ankara’ya geldi; önceleri haftada üç gün ikişer saatten uygulamalı kurslar verdi. İlk altı haftadan sonra kendisine Rusça dersleri devredildi. Slavca için yalnızca ikişer saatlik iki kurs bulunuyordu. Burada gerekli şartları ve umduğu ilmî seviyeyi bulamadığı için New York Colombia Üniversitesi’nde çalışmaya karar vererek 1940 Eylülünde Türkiye’den ayrıldı. Colombia’da huzurlu bir çalışma ortamına ve geniş imkânlara kavuşan Menges ikinci yılında Türkoloji’yi ders olarak müfredata aldırmayı başardı. Henüz Amerika Birleşik Devletleri’ndeki üniversitelerde Türkoloji okutulmuyordu. Eğitime Uygurca ile başlayan Menges savaş dolayısıyla ilgi gösterilen Türkiye Türkçesi için de kurslar açtı. Türkçe, 1942-1943 ders yılından itibaren Colombia Üniversitesi’nin müfredatına resmen alındı. 1943-1944’te Colombia’da Millî Savunma Bakanlığı’na bağlı bazı bölümler için düzenlenen özel kurslar arasında Menges de haftada on-on beş saat Osmanlı Türkçesi dersleri veriyordu. Savaşın sona ermesiyle bu kurslara olan ilgi azaldı. Doğu Avrupa Dilleri Bölümü Slav Dilleri Bölümü’ne dönüştürüldü. 1947 yaz yarı yılında Seattle’deki Washington Üniversitesi’nde Slavca ders vermeye başlayan Menges bunun yanında Slav-Altay ilişkilerini incelediği ayrı bir dersi üstlendi. 1947 güzünde Colombia Üniversitesi’ne döndü.

Menges 1947’de Altay ve Slav dilleri dalında profesör unvanını aldı. 1956’da Altay dilleri profesörü olunca Altayca’yı etkileyen dilleri araştırmak ve Rusya’ya ilmî geziler yapmak için imkân kazanmış oluyordu. Savaştan sonra gezdiği yerler arasında İran da vardı (1948, 1950). Bu ülkedeki kütüphaneleri inceleyen ve çeşitli araştırmalar yapan Menges bazı önemli sonuçlara ulaştı. Ardından Afganistan, Kore, Japonya, Tayvan, Siyam, Malezya ve Güney Hindistan’a gitti.

Berkley, Seattle, Paris, Berlin, Göttingen, Viyana, Brüksel, Hamburg, Frankfurt, Münih, Delhi, Kuala Lumpur, Uppsala, Leningrad, Almatı, Sapporo, Kiyoto ve Seul gibi üniversitelerle bilgi alışverişinde bulunan Menges Société Finno-Ougrienne, Société d’Iranologie, Société Asiatique, Societas Uralo-Altaica, International Association of Tamil Research, Kgl. Humanistika Vedenskaps-Samfundet i Uppsala, Royal Central Asian Society gibi bilim kurumlarına üye olarak kabul edildi. 1976 yazında emekli olan Menges 20 Eylül 1999 tarihinde Viyana’da öldü.

Eserleri. Volkskundliche Texte aus Ost-Türkistan, aus dem Nachlass von N. TF. Katanov (nşr. Karl Menges, I-II, Berlin 1933-1943); Qaraqalpaq Grammar I: Phonology (New York 1947); The Oriental Elements in the Vocabulary of the Oldest Russian Epos, the Igor Tale (New York 1951); Introduction to Old Church Slavic (New York 1953); An Outline of the Early History and Migrations of the Slavs (New York 1953); Glossar zu den volkskundlichen Texten aus Ost-Türkistan II (Wiesbaden 1954); Das Cayatajische in der Persischen Darstellung (Wiesbaden 1957); Morphologische Probleme (Wiesbaden 1960); The Turkic Languages and Peoples: An Introduction to Turkic Studies (Wiesbaden 1968, 1995); Altajische Studien II. Japanisch und Altajisch (Wiesbaden 1975).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2004 yılında Ankara’da basılan 29. cildinde, 136-137 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.