MUHAMMED BAYRAM II

16 Zilkade 1162 (28 Ekim 1749) tarihinde Tunus’ta doğdu. Bayram ailesinden ilk Hanefî başmüftüsü (şeyhülislâm) olarak görev yapan I. Muhammed Bayram’ın oğludur. II. Muhammed Bayram ilk eğitimini babasından aldı, ondan fıkıh ve hadis okudu. Çoğu Zeytûne hocalarından olan Kadı Muhammed Karabatak, Ebû İshak el-Hamîdî, İbrâhim el-Himyerî, Ahmed el-Vâfî, Abdülkādir el-Uryân, Kāsım b. Âşûr, Sâlih el-Kevvâş, Ahmed es-Seâlibî el-Berânisî, Muhammed ed-Dernâvî, Ali b. Selâme, Ahmed es-Süveysî el-Fâkihî, el-Kitâbü’l-Bâşî’nin müellifi tarihçi Vezir el-Hâc Hammûde b. Abdülazîz ve Muhammed eş-Şahmî’den Arap dili ve edebiyatı, fıkıh ve usulü, tefsir, kelâm, mantık dersleri aldı. Başta fıkıh olmak üzere dinî ilimlerde yetişti. Daha on sekiz yaşında iken babasının yerine, ardından kendi adına el-Medresetü’l-Bâşiyye’de ve Câmiu’z-Zeytûne’de ders vermeye başladı. el-Medresetü’l-Unkıyye meşihatlığı, Yûsuf Dây Camii’nde yine babasına vekâleten hatiplik yaptı. Hocası Muhammed Karabatak’ın görevden alınmasından sonra 24 Rebîülevvel 1192’de (22 Nisan 1778) Hanefî kadılığına tayin edildi. Kadılığın ağır sorumluluğundan duyduğu sıkıntı yüzünden affını isteyince (bu talebine dair Emîr Ali Bây’a yazdığı mektup için bk. Muhammed b. Osman es-Senûsî, Müsâmeretü’ẓ-ẓarîf, II, 47-50; Vezir el-Hâc Hammûde’nin yazdığı cevap için bk. Muhammed Bayram er-Râbi‘, s. 415-416) 4 Receb 1193’te (18 Temmuz 1779) görevinden ayrıldıysa da 26 Rebîülâhir 1194’te (1 Mayıs 1780) tekrar görevine döndü. 1197’de (1783) yine görevden alınması yönündeki isteği Hammûde Paşa tarafından kabul edilmedi. 1199’da (1785) çıkan veba salgınında beş çocuğunu, hanımını, kız kardeşini, birçok akraba ve arkadaşını kaybetti. Ardından babasının ısrarıyla tekrar evlendi. Oğlu III. Muhammed Bayram bu evliliğinden oldu. Anne tarafından şerif olduğundan, Nakîbüleşraf Abdülkebîr eş-Şerîf’in vefatından sonra nakîbüleşraflık görevine getirildi (1206/1792) ve torunu IV. Muhammed Bayram’ın vefatına kadar (1278/1861) bu görevi evlât ve ahfadı üstlendi. Yirmi iki yıl kadılık görevinde bulunduktan sonra 7 Muharrem 1215’te (31 Mayıs 1800) Hammûde Paşa tarafından önce ikinci müftülüğe, Şeyhülislâm Muhammed el-Bârûdî’nin vefatı üzerine 6 Rebîülevvel 1216 (17 Temmuz 1801) tarihinde başmüftülük makamına tayin edildi, aynı zamanda Hanefî Meclis-i Şer‘îsi’nin başkanı oldu. 16 Cemâziyelevvel 1247 (23 Ekim 1831) tarihinde vefatına kadar başmüftülük görevine devam etti.

Çağdaşları tarafından “İkinci Ebû Yûsuf” diye anılan Muhammed Bayram güçlü hâfızası, fikrî kabiliyeti, Hanefî mezhebi yanında Mâlikî mezhebine de vukufu, bir konuda hüküm vermeden önce titizlikle araştırma yapması ve adaletli kararlarıyla tanınmış olup Tunus’ta Hanefî mezhebinin önemli bir siması idi. Bazan Mâlikî mezhebine göre de fetva verirdi. Çoğu küçük hacimli risâleler kaleme alarak günlük hayatta karşılaşılan birçok meseleyi açıklığa kavuşturmaya çalışmış, devrin âlimleriyle girdiği ilmî münazaralardaki ikna ve ispat kabiliyetiyle tanınmıştır. Bu arada tarihle de ilgilenmiş, Osmanlı sultanları, valileri, Hanefî müftüleri ve Bayram ailesi hakkında risâleler yazmıştır. Kendisinden ders alan birçok kişi arasında oğlu III. Muhammed Bayram, tarihçi İbn Ebü’d-Dıyâf, Mustafa b. Muhammed el-Bârûdî gibi şahsiyetler anılır.

Eserleri. Dinî İlimler: Şerḥu Şifâʾi’l-ġalîl fî vaḳfi’l-ʿalîl (Zeynüddin İbn Nüceym’in risâlesi üzerine yazılmıştır, Tunus Millî Ktp., nr. 402/5, 12086/19, 14578; Ahmediyye Ktp., nr. 2533/19, 5949); Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi Muḫtaṣari’l-Menâr (Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin Menârü’l-envâr’ına Ebü’l-İz İbn Habîb el-Halebî’nin [Tâhir b. Hasan] yazdığı muhtasar için İbn Kutluboğa tarafından yazılan şerhin hâşiyesidir, Tunus Millî Ktp., nr. 1947, 3695, 14959, 18169; Ahmediyye Ktp., nr. 2625); Risâle fî ṣıḥḥati’r-rücûʿ ʿani’l-vaṣiyyeti’l-mültezem fîhâ ʿademüh (Risâle fî rücûʿi’l-mûṣî ʿan vaṣiyyetih baʿde en işteraṭa ʿademe’r-rücûʿ), Buṭlânü’l-vaṣıyye bi’r-rücûʿ ve in ültüzime fîhâ ʿademüh (Tunus Millî Ktp., nr. 187/8, 12086/8, 14577, 14784/1; Ahmediyye Ktp., nr. 2533/8, 2534/1, 5948; Rabat Umumi Ktp., nr. 2272D/1; kişinin vazgeçmeyeceğini kararlaştırdığı vasiyetten dönmesinin sahih olduğuna dair bir risâle olup kendi mezhebinin fürûunda cevabını bulamadığı bu meselede mezhep usulünü kullanarak tercih yoluna gitmiş, bu tercihini Mâlikî mezhebindeki görüşle desteklemiştir. Devrin ulemâsı tarafından takdirle karşılanan esere Muhammed el-Mahcûb, Hasan eş-Şerîf, İbrâhim er-Riyâhî, Ahmed el-Bârûdî gibi âlimler takriz yazmıştır [Muhammed b. Osman es-Senûsî, II, 51-58]); Ḥasenetü’l-münzaʿ fîmâ yürcaʿu bihî ʿale’l-medfûʿ ve mâ lâ yürcaʿ (Tunus Millî Ktp., nr. 187/6, vr. 68^a-82^a, 12086/5, 14585, 18156/4; Ahmediyye Ktp., nr. 2533/5, 5956, 18151/4); Risâle fi’t-taʿḳīb ʿale’l-baḥs̱i’lleẕî naḳalehü’ş-Şürünbülâlî fî mevḍûʿi (bâbi) sücûdi’t-tilâve min şerḥihi’ṣ-ṣaġīr ʿani’l-ʿallâme el-Kemâl İbni’l-Hümâm (Tunus Millî Ktp., nr. 187/9, 12086/10; Ahmediyye Ktp., nr. 2533/10); Risâle fi’ṭ-ṭalâḳ (Tunus Millî Ktp., nr. 187/16); Ḳılâdetü’l-leʾâl fî naẓmi ḥükmi rüʾyeti’l-hilâl (463 beyitlik bir manzumedir, Tunus Millî Ktp., nr. 402/6, 12086/20, 18156/8; Ahmediyye Ktp., nr. 2533/20); el-Ḳavlü’l-esed fî ḥükmi’l-meyyit fi’l-vaḳf min ġayri veled (Tunus Millî Ktp., nr. 187/3, 12986/9, 14579; Ahmediyye Ktp., nr. 2533/9, 5950); Naẓm fî ʿuyûbi’l-uḍḥiyye (Tunus Millî Ktp., nr. 4349/11); Neylü’l-münâ min mesʾeleti istiḥḳāḳi’l-müşterâ baʿde’l-binâ (Tunus Millî Ktp., nr. 402/1, 1208/5, 14582; Ahmediyye Ktp., nr. 2533/15, 5953); el-Vefâ bimâ yeteʿallaḳ bi-beyʿi’l-vefâ (geniş bir girişle birlikte nşr. Muhammed Habîb İbnü’l-Hoca, Mecelletü Mecmaʿi’l-fıḳhi’l-İslâmî, VII/3, Cidde 1412/1992, s. 107-324); Beẕlü’l-mechûd fî ibṭâli iftirâzi tevcîhi esâbiʿi’l-ḳademi li’l-ḳıbleti fi’s-sücûd (Tunus Millî Ktp., nr. 187/10, 463/10, 12086/4; Ahmediyye Ktp., nr. 2533/4, 14576, 18156/5); Taḥḳīḳu’l-kelâm fîmâ li-icâreti mütevelli’l-vaḳfi’l-münḥaṣır istiḥḳāḳahû fîhi iẕâ mâte fî esnâʾi’l-müddeti mine’l-aḥkâm (Tunus Millî Ktp., nr. 402/4, 12086/18; Ahmediyye Ktp., nr. 2533/18); Telḫîṣü’l-kelâm fi’l-ḥâʾiṭi’l-münhedim iẕâ tenâzeʿa şürekâʾühû fî binâʾih (Tunus Millî Ktp., nr. 9942); Taḥḳīḳu’l-maḳāl fî ḥükmi mâ yüʿabberu ʿanhü fî diyârinâ bi’l-muġārese ve’l-istinzâl (Tunus Millî Ktp., nr. 187/1, 12086/12, 14583/1, 14784/2, 18156/7; Ahmediyye Ktp., nr. 2533/12, 2534/2, 5954/1); Taḥḳīḳu’l-menât fî ʿademi iʿâdeti’s-sâbâṭ (Tunus Millî Ktp., nr. 187/5, vr. 56^a-67^a, 12086/21, 12156/6, 14580; Ahmediyye Ktp., nr. 2533/21, 5951); Ṭulûʿu’ṣ-ṣabâḥ ʿale’l-müteḥayyir fî ecri’l-mellâḥ (Tunus Millî Ktp., nr. 187/7, 12086/7; Ahmediyye Ktp., nr. 2533/7); Ḥüsnü’l-ḫaṭ ʿalâ tevehhümi cevâzi’l-iḥticâc ʿindenâ bi’l-ḫaṭ (Tunus Millî Ktp., nr. 402/2, 8058/22, vr. 166^a-175^b, 12086/5, 14784/4, 18156/3, 22822/1; Ahmediyye Ktp., nr. 2533/2, 2534/4; nşr. Mebrûke el-Müneysî, Türâs̱ dergisinin kitap eki olarak [Ebûzabî, Ramazan 1434 / Temmuz 2013 sayısı]; bizzat müellifin kendi eserleri arasında zikrettiği bu risâle [Şerḥu’ş-Şeyḫ Bayram, s. 109] bazı kaynaklarda oğlu III. Muhammed Bayram’a nisbet edilmiştir [el-Fihrisü’ş-şâmil, III, 805; Şerḥu’ş-Şeyḫ Bayram, neşredenin girişi, s. 13; krş. Muhammed b. İbrâhim Bûzügaybe, Mv.AU, IV, 264]); Risâle fîmâ yelḥaḳu (yaḥdes̱ü) mine’ṭ-ṭalâḳi’l-mürdef (Tunus Millî Ktp., nr. 187/16’da kayıtlı talâkla ilgili risâle olmalıdır); Naẓm fi’t-tevḥîd (yetmiş sekiz beyitlik bir manzumedir; Tunus Millî Ktp., nr. 14103/4; Ahmediyye Ktp., nr. 2055/4); Ḥüsnü’n-nebeʾ fî cevâzi’t-teḥaffuẓ mine’l-vebâ (Kahire 1302; Tunus, ts.); Risâle fî küreviyyeti’l-arż ve’l-ʿilm bi’l-ġayb ʿinde’l-müneccimîn (Tunus Millî Ktp., nr. 97/2, 483/2, 8979, 20592, 24025/1; el-Mektebetü’l-Ezheriyye, nr. 299/6; bazı kaynaklarda müellifin oğlu III. Muhammed Bayram’a nisbet edilen bu risâle ile [Hasan Hüsnî Abdülvehhâb, I, 941; Şerḥu’ş-Şeyḫ Bayram, neşredenin girişi, s. 13] vebaya dair bir önceki risâle müellifle Muhammed el-Mennâî arasında polemik konusu olmuştur [bazı konularla ilgili fetvalarına dair yazmalar için bk. el-Fihrisü’ş-şâmil, III, 180; Osmanlı şeyhülislâmının 1828-1829 Rus harbi vesilesiyle Tunus’tan yardım talep eden mektubuna yazdığı cevap için bk. Bayram el-Hâmis, I, 178-180]).

Tarih. 1. ʿİḳdü’d-dür ve’l-mercân fî selâṭîni Âli ʿOs̱mân. Osman Bey’den kendi zamanındaki Sultan III. Selim’e kadar Osmanlı hükümdarlarına dair bir manzume olup (Tunus Millî Ktp., nr. 3991, 4809/1, 18770) oğlu III. Muhammed Bayram tarafından önce IV. Mustafa, daha sonra II. Mahmud ve I. Abdülmecid’in yer aldığı, ilki sekiz, ikincisi yedi beyitlik birer zeyil yazılmış, muhtemelen bundan haberdar olmayan III. Muhammed Bayram’ın torunu V. Muhammed Bayram, asıl metin üzerine kaleme aldığı ve II. Abdülhamid’e kadar getirdiği zeyille birlikte toplam 130 beyit tutan manzumeyi Ṣafvetü’l-iʿtibâr adlı eseri içinde (Kahire 1311/1893, V, 47-51; Tunus 1999, IV, 1614-1625) yayımlamıştır (İbnü’l-Hoca, Ṣafaḥât, s. 39-43). Daha sonra V. Muhammed Bayram’ın kaldığı yerden Osmanlılar’ın sonuna kadar bir zeyil yazan İbnü’l-Hoca, müellifin torunu IV. Muhammed Bayram’ın I. Abdülmecid’le ilgili olarak yazdığı dört beyitlik zeyli de kaydeder (a.g.e., s. 44-45, 46; İbnü’l-Hoca manzumeyi ayrıca neşretmiştir: el-Mecelletü’z-Zeytûniyye, V/1-2 [1361/1942], s. 14-17; manzumenin 102 beyitlik bir metni için bk. Muhammed es-Senûsî, er-Riḥletü’l-Ḥicâziyye, II, 43-54).

2. et-Taʿrîf bi-nesebi’l-üsreti’l-Bayramiyye (nşr. Dav Büseyse, Tunus 2010). Müellifin ailesine adını veren Bayram adlı atasından kendi zamanına kadar yaşayan aile fertlerini tanıtan bir eser olup burada kendi otobiyografisine de yer vermiştir.

3. Manẓûme fi’l-müftîn el-Ḥanefiyye bi-Tûnis. Aynı zamanda kadılık da yapan Ramazan Efendi’den (1019/1610) kendisine kadar Türk döneminde Tunus’ta görevli yirmi bir Hanefî müftüsünün biyografisine dairdir (Tunus Millî Ktp., nr. 58, 509, 18676). Müellifin bu eserine yazdığı şerh Muhammed ez-Zâhî tarafından neşredilmiştir (bk. bibl.). 1896 yılında Hanefi başmüftüsü olan Ahmed Küreyyim, çeşitli konularla ilgili fetvalarının bulunduğu Künnâş’ının baş tarafında Türk fethinden kendi zamanına kadar Tunus’ta görev yapan Hanefî müftüleri hakkında verdiği mâlûmatı büyük ölçüde bu eserden almıştır (Ahmed Abdüsselâm, el-Müʾerriḫûne’t-Tûnisiyye, s. 464; ihtiva ettikleri tarihî mâlûmat yanında birer belge niteliği de taşıyan Muhammed Bayram’ın bu üç eseri ve değerlendirilmeleri hakkında bk. a.g.e., s. 331-335).

4. Manẓûme fi’t-taʿrîf bi’l-vülâti’l-muʿayyenîn min ḳıbeli’d-devleti’l-ʿOs̱mâniyye bi-Tûnis (Bâyâtü Tûnis). Osmanlı Devleti’nin ilk Tunus beyi Ramazan Bey’den kendi zamanındaki Mahmud Bey’e kadar görev yapan on sekiz Tunus beyinin anlatıldığı on altı beyitlik bir manzumedir (Tunus Millî Ktp., nr. 18257). İbnü’l-Hoca buna on üç beyitlik bir zeyil yazarak kendi zamanındaki beylere kadar getirmiştir (her iki şiirin metni için bk. Ṣafaḥât, s. 60-61) (Muhammed Bayram’ın şiirlerinden bazı örnekler için bk. Muhammed en-Neyfer – Ali en-Neyfer, I, 673-683).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 297-299 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.