MÜNÂVÎ, Muhammed Abdürraûf

952’de (1545) Kahire’de doğdu. Büyük dedesi Şehâbeddin Ahmed, VII. (XIII.) yüzyılda Tunus’taki Haddâde köyünden Mısır’daki Münyetü Benî Hasîb’e gelip yerleştiği için Haddâdî ve Münâvî (Münevî), ayrıca Kāhirî ve Şâfiî nisbeleriyle anılmıştır. Babası, dedesi ve büyük dedeleri de tanınmış âlimlerden olan Münâvî küçük yaşta Kur’ân-ı Kerîm’i ve hadis, fıkıh, nahiv gibi ilimlere dair bazı metinleri ezberledi. Başta Arap diline dair ilimleri okuduğu babası ve en çok faydalandığı hocası Şemseddin er-Remlî olmak üzere Muhammed b. Sâlim et-Tablâvî, Muhammed b. Ali el-Bekrî ve Nûreddin İbn Gānim gibi âlimlerden tefsir, hadis, fıkıh ve tasavvuf okudu. Kendisinden oğulları Tâceddin Muhammed ve Zeynelâbidîn ile Süleyman el-Bâbilî, Ahmed b. Muhammed el-Makkarî ve Üchûrî faydalandı. Müctehid hâfızların sonuncusu kabul edilen Münâvî hadiste ve “zamanın Şâfiîsi” diye anılacak kadar fıkıhta söz sahibi olduğundan mezhebinin tercihlerine aykırı da olsa daha sahih gördüğü hadisleri belirtmekten geri kalmadı. Tasavvuf terbiyesini Abdülvehhâb b. Ahmed eş-Şa‘rânî’den aldı ve Halvetiyye, Bayramiyye, Şâzeliyye, Nakşibendiyye tarikatlarına intisap etti. Şâfiî nâibliğiyle görevlendirilen Münâvî bu görevi bırakarak evine kapandı ve telifle meşgul oldu. Uzun süre kaldığı uzletten çıktıktan sonra Sâlihiyye Medresesi’nde hocalık yapmaya başladı. Münâvî 23 Safer 1031’de (7 Ocak 1622) Kahire’de vefat etti ve bugün Zâviyetü’l-Münâvî diye bilinen yere defnedildi. Babası ve iki oğlu da orada medfundur. Düşmanlarından birinin Münâvî’yi zehirlediği, tedavi maksadıyla aldığı ilâçlar dolayısıyla çok zayıfladığı ve sonunda öldüğü zikredilmektedir (Muhibbî, II, 413). Oğullarından Zeynelâbidîn fıkıh, ferâiz ve hesap alanında iyi yetişmiş bir âlim, Halvetiyye tarikatına mensup bir zâhid olup Münâvî’nin sağlığında vefat etmiştir (ö. 1026/1617). Babasının hayatına dair İʿlâmü’l-ḥâḍır ve’l-bâdî bi-tercemeti ʿAbdirraʾûf el-Münâvî el-Ḥaddâdî adlı bir eser kaleme alan (Ârif Hikmet Ktp., nr. 3758) diğer oğlu Tâceddin Muhammed de İbnü’l-Fârız’ın et-Tâʾiyyetü’l-kübrâ adlı kasidesini şerhetmiş, babası hayatının son yıllarında rahatsızlandığında eserlerinin telifine yardım etmiştir.

Eserleri. A) Hadis. 1. Feyżü’l-ḳadîr şerḥu’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr. Süyûtî’ye ait eserin şerhleri arasında en çok kabul görenidir. Münâvî hadisleri genişçe şerhetmiş, bazı yerlerde hadislerin râvileri hakkında bilgi vermiş, ancak çok defa hadisin sıhhatine dair görüş belirtmemiştir. Eser Alkamî’nin el-Kevkebü’l-münîr fî şerḥi’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr’i ile (Kahire 1329), ayrıca sayfaların üst tarafında el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’in metniyle birlikte altı cilt (Kahire 1356, 1357; Beyrut 1391/1972) ve Hamdî ed-Demirtaş Muhammed tarafından on üç cilt (Mekke-Riyad 1418/1998) halinde yayımlanmıştır. İbnü’s-Sıddîk Ebü’l-Feyz, bu kitaba el-Müdâvî li-ʿileli’l-Münâvî adıyla dört büyük cilt hacminde bir hâşiye yazarak Münâvî’nin hadisleri değerlendirirken yaptığı hataları göstermiştir (ʿAlî b. Ebî Ṭâlib, neşredenin girişi, s. 17).

2. et-Teysîr bi-şerḥi’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr. Fazla geniş bulduğu Feyżü’l-ḳadîr’i bu çalışmasında üçte bir nisbetinde ihtisar eden Münâvî bu defa hadislerin sıhhat derecesini titizlikle belirtmiştir. Eser iki cilt olarak yayımlanmıştır (Hindistan 1286 [taş baskısı]; → Dımaşk, ts. [el-Mektebü’l-İslâmî]; Bulak 1286; Kahire 1980; Riyad 1408/1988). Muhammed İmâre kitabı Muḫtaṣaru Şerḥi’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr adıyla ihtisar etmiştir (I-II, Kahire 1373).

3. el-Câmiʿu’l-ezher min ḥadîs̱i’n-nebiyyi’l-enver. Müellif bu eserinde 30.000 hadisi derlemiş, bunlardan Süyûtî’nin el-Câmiʿu’l-kebîr’inde bulunmayanları göstermiş ve hadislerin sıhhat derecesini belirtmiştir (I-III, Kahire 1400/1980). Abbas Ahmed Sakr ve Ahmed Abdülcevâd, el-Eḥâdîs̱ü’l-mevżûʿa mine’l-Câmiʿi’l-kebîr ve’l-Câmiʿi’l-ezher adlı çalışmalarında bu eserde 487 mevzû rivayet tesbit etmişlerdir (Beyrut 1409/1988, 1414/1994). Münâvî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’in zeyli üzerine Miftâḥu’s-saʿâde bi-şerḥi’z-ziyâde adıyla yarım kalmış bir şerh daha yazmıştır.

4. Künûzü’l-ḥaḳāʾiḳ min ḥadîs̱i ḫayri’l-ḫalâʾiḳ. 1026 (1617) yılında tamamladığı bu eserinde müellif kırk dört hadis kitabından seçtiği kısa metinli, bir kısmı zayıf ve mevzû (Abdülhay el-Kettânî, II, 561) 10.349 hadisi sahâbî râvisini de zikretmeden alfabetik olarak sıralamış ve bunların hangi hadis kitaplarında yer aldığını rumuzlarla göstermiştir (İstanbul 1285; Bulak 1286; Kahire 1305, 1321, 1323, 1330 [el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’in kenarında]; nşr. Mahmûd Muhammed ez-Zenârî [?], Beyrut-Kahire 1405/1985; nşr. Ebû Abdurrahman Salâh b. Muhammed b. Uveyza, I-II, Beyrut 1417/1996). Abdülganî en-Nablusî, Kenzü’l-ḥaḳḳi’l-mübîn fî eḥâdîs̱i seyyidi’l-mürselîn adlı çalışmasında eserdeki 3800 hadisi bir araya getirmiştir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 417, Lâleli, nr. 629, Pertev Paşa, nr. 298).

5. el-Fetḥu’s-semâvî bi(fî)-taḫrîci eḥâdîs̱i Tefsîri’l-Ḳāḍı’l-Beyżâvî. Münâvî bu eserinde tefsirde geçen, mükerrerleriyle birlikte 1051 merfû, mevkuf ve maktû rivayeti değerlendirmiş, bunları tahriç ederken Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ı üzerine Abdullah b. Yûsuf ez-Zeylaî ve İbn Hacer el-Askalânî’nin yaptığı tahrîclerden, Tîbî ve İbnü’l-Irâkī’nin aynı esere dair hâşiyelerinden ve Süyûtî’nin Beyzâvî tefsirine yazdığı hâşiyeden büyük ölçüde faydalanmıştır. Ahmed Müctebâ b. Nezîr es-Selefî’nin eser hakkında yaptığı yüksek lisans çalışması yayımlanmıştır (I-III, Riyad 1409).

6. el-İtḥâfâtü’s-seniyye fi’l-eḥâdîs̱i’l-ḳudsiyye (Haydarâbâd 1323; nşr. Muhammed Münîr ed-Dımaşkī, Kahire 1354/1935, nâşirin eser üzerindeki en-Nefeḥâtü’s-selefiyye adlı şerhiyle birlikte, 1380/1961, 1393; Dımaşk-Beyrut 1403/1983; nşr. Muhammed Afîf Za’bî [?] Cidde 1403/1983, 1407/1987). Hasan Hüsnü Erdem, İlâhî Hadisler adlı kitabında (Ankara 1952) bu eseri esas almıştır.

7. el-Meṭâlibü’l-ʿaliyye fi’l-edʿiyeti’z-zehiyyeti’l-muḫteteme bi’l-eḥâdîs̱i’l-ḳudsiyye (Haydarâbâd 1323).

8. İmʿânü (İsʿâfü)’ṭ-ṭullâb bi-tertîbi’ş-Şihâb. Kudâî’nin Şihâbü’l-aḫbâr’ının şerhedildiği bu çalışmanın bir nüshası Ârif Hikmet Kütüphanesi’nde (nr. 361/13/232), diğer bir nüshası da Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (Brockelmann, GAL Suppl., II, 417) bulunmaktadır. Münâvî’nin Refʿu’n-niḳāb ʿan Kitâbi’ş-Şihâb li’l-Ḳuḍâʿî adlı bir çalışması daha vardır (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 225; Lâleli, nr. 453).

9. (el-Mecmûʿu)’l-Fâʾiḳ min (fî) ḥadîs̱i ḫâtimeti rusüli’l-ḫalâʾiḳ. Bu eserde de kısa hadisler derlenmiş ve sıhhat dereceleri gösterilmiştir. Escurial Library’den (Madrid) alınmış bir mikrofilmi de el-Câmiatü’l-İslâmiyye’de (Medine) kayıtlıdır (nr. 743).

10. Taḫrîcü’l-eḥâdîs̱i’l-erbaʿîn (Riyad Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, nr. 2119, mikrofilm). Münâvî’nin, Nevevî’nin kırk hadisi üzerine yapılan en güzel şerhlerden biri olduğu söylenen (Abdülhay el-Kettânî, II, 562) Şerḥu’l-Erbaʿîne’n-Neveviyye’si ile Şerḥu’l-eḥâdîs̱i’n-nebeviyye’si de (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 492) burada anılmalıdır.

11. el-Yevâḳīt ve’d-dürer şerḥu Şerḥi Nuḫbeti’l-fiker. İbn Hacer el-Askalânî’nin Nüzhetü’n-naẓar fî tavżîḥi Nuḫbeti’l-fiker’inin hâşiyesidir. Eser üzerinde Hasan Muhammed Abacı doktora çalışması yapmış (1417/1997, Câmiatü’l-Kur’âni’l-Kerîm ve’l-ulûmi’l-İslâmiyye [Sudan]), eseri ayrıca Ebû Abdullah Rebî‘ b. Muhammed es-Suûdî (I-II, Riyad 1411/1991, 1413/1993) ve Murtazâ ez-Zeyn Ahmed (I-II, Riyad 1420/1999) yayımlamıştır. Münâvî’nin Nuḫbetü’l-fiker üzerinde Netîcetü’l-fiker adlı bir şerhi daha bulunmaktadır.

12. Buġyetü’ṭ-ṭâlibîn li-maʿrifeti ıṣṭılâḥi’l-muḥaddis̱în (Zehrü’n-naḍîr fi’ṣṭılâḥi’l-muḥaddis̱în) (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 257/6, vr. 157-187).

13. el-Edʿiyetü’l-mebrûre (meʾs̱ûre) bi’l-eḥâdîs̱i’l-meʾs̱ûre (Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 1451).

14. İsfârü’l-bedr ʿan (fażîleti) leyleti’l-ḳadr (Beyazıt Devlet Ktp., nr. 239).

15. (Şerḥu) Feżâʾilü leyleti’n-nıṣf min şaʿbân (Süleymaniye Ktp., Denizli, nr. 177; İÜ Ktp., AY, nr. 6403; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 4958). Münâvî, Ebü’l-Hasan el-Bekrî es-Sıddîkī’nin şâban ayının on beşinci gecesinin faziletine dair Nübẕe adlı eserini de şerhetmiştir (Ârif Hikmet Ktp., nr. 2016; Medine el-Câmiatü’l-İslâmiyye, nr. 1059, Hizânetü Rabat’tan fotokopi).

16. Mesânîdü’ṣ-ṣaḥâbe. Bir nüshası İbrâhim Bessâm’ın özel kütüphanesindedir (Fetḥu’s-semâvî, neşredenin girişi, I, 46).

17. el-Eḥâdîs̱ü’l-münteḳāt mine’l-Mîzân ve’l-Lisân. Eserde Zehebî’nin Mîzânü’l-iʿtidâl’i ile İbn Hacer el-Askalânî’nin Lisânü’l-Mîzân’ından derlenen rivayetler alfabetik olarak sıralanmış, mevzû, zayıf ve metrûk olanları belirtilmiştir. el-Münteḳā min Lisâni’l-Mîzân da muhtemelen aynı eserdir.

B) Fıkıh. 1. Fetḥu’r-raʾûfi’l-ḳādir li-ʿabdihî hâẕe’l-ʿâcizi’l-ḳāṣir. Zekeriyyâ el-Ensârî’nin İslâm muhakeme hukukuna dair ʿİmâdü’r-rıżâʾ bi-beyâni âdâbi’l-ḳażâʾ adlı eserinin şerhidir (nşr. Abdurrahman Abdullah Avaz Bekîr, I-II, Cidde 1406/1986).

2. Teysîrü’l-vuḳūf ʿalâ ġavâmiżi aḥkâmi’l-vuḳūf. Vakıf konusunda geniş bir çalışma olan eser üzerinde Ahmed Abdülcebbâr eş-Şa‘bî’nin yaptığı doktora çalışması yayımlanmıştır (I-II, Riyad 1418/1998).

3. İtḥâfü’n-nâsik bi-aḥkâmi’l-menâsik (Süleymaniye Ktp., Musallâ Medresesi, nr. 1988).

4. İḥsânü’t-taḳrîr bi-şerḥi’t-Taḥrîr. Zekeriyyâ el-Ensârî’nin Taḥrîru Tenḳīḥi’l-Lübâb’ının şerhidir (Merkezü’l-Melik Faysal li’l-buhûs ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye, nr. 1046, Paris Bibliothèque Nationale’den mikrofilm). Münâvî ayrıca Müzenî’nin el-Muḫtaṣar’ını şerhetmeye başlamış, ancak çalışmasını tamamlayamamıştır.

5. en-Nuḳūd ve’l-mekâyîl ve’l-mevâzîn (nşr. Recâ Mahmûd es-Sâmerrâî, Bağdad 1981).

6. el-Cevâhirü’l-muḍıyye fî beyâni’l-âdâbi’s-sulṭâniyye (Ârif Hikmet Ktp., nr. 3826/80/900).

7. Ġāyetü’l-irşâd ilâ maʿrifeti aḥkâmi’l-ḥayevân ve’n-nebât ve’l-cemâd (Ârif Hikmet Ktp., nr. 2908/25/610).

C) Kelâm. 1. Şerḥ ʿalâ ḳaṣîdeti Bedʾi’l-emâlî. Ali b. Osman el-Ûşî’nin el-Emâlî’sinin şerhi olup nüshaları Ârif Hikmet Kütüphanesi (nr. 734/195/240) ve Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (Brockelmann, GAL Suppl., II, 417) bulunmaktadır.

2. Şerḥu’l-Mevâḳıf (Merkezü’l-Melik Faysal li’l-bühûs ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye, nr. 2364, Ârif Hikmet Kütüphanesi’nden mikrofilm).

3. Şerḥu esmâʾillâhi’l-ḥüsnâ mine’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 536, vr. 1-13).

4. el-Burhân fî delâlâti ḫalḳi’l-insân ve’l-ḥayevân ʿalâ vücûdi’ṣ-ṣâniʿi’r-raḥmân (Köprülü Ktp., Mehmed Paşa, nr. 715, vr. 57-82).

Münâvî ayrıca Teftâzânî’nin ʿAḳāʾidü’n-Nesefî’ye yazdığı Şerḥu’l-ʿAḳāʾid üzerine Ġāyetü’l-emânî adlı bir hâşiye, Burhâneddin İbn Ebû Şerîf’in Naẓmü’l-ʿAḳāʾidi’n-Nesefî’sine Şerḥu Naẓmi’l-ʿAḳāʾid’i yazmıştır. Onun bu konuda İʿlâmü’l-aʿlâm bi-uṣûli fenni’l-manṭıḳ ve’l-kelâm, Şerḥu esmâʾillâhi’l-ḥüsnâ ve ḫavâṣṣuhâ adlı eserlerinin de bulunduğu zikredilmiştir (Brockelmann, GAL, II, 395).

D) Biyografi, Siyer, Şemâil. 1. el-Kevâkibü’d-dürriyye fî terâcimi’s-sâdeti’ṣ-ṣûfiyye. 1011 (1602-1603) yılında tamamlanan esere kerametlere dair bir girişle başlanmış, Hz. Peygamber’in ve Hulefâ-yi Râşidîn’in biyografileri verilmiş, sahâbeden müellifin zamanına kadar olan dönem on bir tabaka halinde ele alınmış, her tabaka alfabetik olarak sıralanmak suretiyle 878 sûfînin biyografisi anlatılmıştır. Eserin ilk iki cildini Mahmûd Hasan Rebî‘ neşretmiş (Kahire 1357/1938), tamamını ise Abdülhamîd Sâlih Hamdân yayımlamıştır (I-IV, Kahire, ts. [el-Mektebetü’l-Ezheriyye]). Kitap, René R. Khawam tarafından Mahomet mystique et les quatre premiers khalifes adıyla Fransızca’ya tercüme edilmiştir (Paris 1987).

2. Tuḥfetü’l-aṣfiyâʾ bi-menâḳıbi’l-evliyâʾ. 216 biyografi ihtiva etmektedir (Kütahya Vahîd Paşa Ktp., nr. 366).

3. el-ʿUcâletü’s-seniyye ʿalâ Elfiyyeti’s-sîreti’n-nebeviyye. Zeynüddin el-Irâkī’nin Hz. Peygamber’in hayatını ve şemâilini 1000 beyitte anlattığı ed-Dürerü’s-seniyye fî (naẓmi)’s-siyeri’z-zekiyye (Naẓmü’d-düreri’s-seniyye fi’s-siyeri’z-zekiyye) adlı kitabının şerhidir (nşr. İsmâil el-Ensârî, Riyad 1389/1969). Müellifin Elfiyyetü’s-sîreti’n-nebeviyye üzerinde iki şerhi bulunmaktadır. Bunlardan el-Fütûḥâtü’s-sübḥâniyye (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3272; Çorum İl Halk Ktp., nr. 1230) Abdülhay el-Kettânî’ye göre (Fihrisü’l-fehâris, II, 562) hacimli olanın, Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî’ye göre ise (er-Risâletü’l-müstetrafe, s. 409) muhtasarın adıdır.

4. Şerḥu’ş-şemâʾili’n-nebeviyye ve’l-ḫaṣâʾiṣi’l-Muḥammediyye. Münâvî bu çalışmasında, Tirmizî’nin Şemâʾilü’n-nebeviyye’sine İsâmüddin el-İsferâyînî ve İbn Hacer el-Heytemî’nin yazdığı şerhleri bazı bilgiler ekleyerek ihtisar etmiştir (İstanbul 1290; Kahire 1317; nşr. Muhammed Râgıb el-Fettenî, I-II, Kahire 1318, Ali el-Kārî’nin Cemʿu’l-vesâʾil fî şerḥi’ş-Şemâʾil’i ile birlikte).

5. er-Ravżü’l-bâsim fî şemâʾili’l-Muṣṭafâ Ebi’l-Ḳāsım. Tirmizî’nin Şemâʾilü’n-nebeviyye’sini geniş bilgiler ilâve etmek suretiyle ihtisar ettiği bir çalışmadır (Ârif Hikmet Ktp., nr. 929/96/242).

6. Şerḥu’l-Ḫaṣâʾiṣ. Münâvî, Süyûtî’nin el-Ḫaṣâʾiṣü’ṣ-ṣuġrâ olarak da bilinen Ünmûẕecü’l-lebîb fî ḫaṣâʾiṣi’l-ḥabîb adlı eserini üç defa şerhetmiş, birine Fetḥu’r-raʾûfi’l-mücîb bi-şerḥi’l-ḥaṣâʾiṣi’l-ḥabîb (Muhibbî, II, 414), daha hacimli olana Tavżîḥu Fetḥi’r-raʾûfi’l-mücîb (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 467, Mihrişah Sultan, nr. 64), üçüncü şerhine de el-ʿUcâletü’s-seniyye ʿale’l-Ḫaṣâʾiṣi’n-nebeviyye (Beyazıt Devlet Ktp., nr. 1118; Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 4405) adını vermiştir (Ahmed eş-Şerkāvî İkbâl, s. 94).

7. İtḥâfü’s-sâʾil bimâ li-Fâṭımete mine’l-menâḳıb: Seyyidetü nisâʾi ehli’l-cenne Fâṭımetü’z-Zehrâʾ (nşr. Abdüllatîf Âşûr, Bulak 1407/1987).

8. Şerḥu’ş-Şifâʾ. Kādî İyâz’ın eserinin birinci babının şerhidir (Merkezü’l-Melik Faysal li’l-buhûs ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye, nr. 1957, Paris Bibliothèque Nationale’den mikrofilm).

9. İrġāmü evliyâʾi’ş-şeyṭân bi-ẕikri menâḳıbi evliyâʾi’r-raḥmân (eṭ-Ṭabaḳātü’ṣ-ṣûfiyye) (Ârif Hikmet Ktp., nr. 3754/8/900).

10. Menâḳıbü’ş-Şâfiʿî (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Menâkıb, nr. 5609).

E) Ahlâk ve Tasavvuf. 1. ed-Dürrü’l-menḍûd fî ẕemmi’l-buḫl ve medḥi’l-cûd (nşr. Ebü’l-Fazl el-Huveynî, Tanta 1410/1990).

2. Teẕkiretü üli’l-elbâb bi-maʿrifeti’l-âdâb (el-Âdâb, Âdâbü’l-ekl ve’ş-şerâb ve’l-melbes ve’l-menâm ve ʿişreti’n-nisâʾ ve âdâbi terbiyeti’l-evlâd ve’l-ḫuddâm). Nüshaları Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 446), Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye (Brockelmann, GAL Suppl., II, 417) ve Mektebetü Câmiati Ümmi’l-kurâ el-Merkeziyye’de (nr. 4/125) bulunmaktadır.

3. Fetḥu’r-raʾûfi’l-cevâd bi-şerḥi Manẓûmeti İbni’l-ʿİmâd. Akfehsî’nin yemek yeme âdâbına dair manzumesinin şerhidir (Ârif Hikmet Ktp., nr. 1390/162/810; ayrıca bk. Brockelmann, GAL, II, 395; Suppl., II, 417).

4. ed-Dürerü’l-cevheriyye fî şerḥi’l-Ḥikemi’l-ʿAṭâʾiyye. Şâzeliyye şeyhlerinden İbn Atâullah el-İskenderî’nin hikmetli sözlerinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1353, vr. 106-236; İÜ Ktp., AY, nr. 943). Münâvî, Müttakī el-Hindî’nin yine aynı eser hakkındaki bir çalışmasıyla muhtemelen en-Nehcü’l-etem fî tebvîbi’l-Ḥikem’le ilgili olarak Fetḥu’l-ḥakîmi’l-ḥikem fî tertîb ve şerḥi(bi-şerḥi tertîbi)’l-Ḥikem isimli bir eser yazmış, ayrıca Hâce Abdullah-ı Herevî’nin Menâzilü’s-sâʾirîn adlı kitabını da şerhetmiştir.

F) Dil ve Edebiyat. 1. Şerḥu Ḫuṭbeti’l-Ḳāmûs (Adana İl Halk Ktp., nr. 1128). Müellifin Fîrûzâbâdî’nin el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ’ine bir şerh yazdığı, dâl veya zâl harflerine kadar geldiği halde çalışmasını tamamlayamadığı belirtilmekte ve bu eserin Ârif Hikmet Kütüphanesi’nde (nr. 2363, 2364) bulunduğu bilinmektedir.

2. ʿİmâdü’l-belâġa (Kitâbü’l-Ems̱âl). (Ârif Hikmet Ktp., nr. 2784/99/416).

Münâvî ayrıca İḥkâmü’l-esâs fi’ḫtiṣâri’l-Esâs adlı eserinde Zemahşerî’nin Esâsü’l-belâġa’sını ihtisar ederek Cevherî’nin Ṣıḥâḥu’l-luġa’sı tarzında tertip etmiş, Süyûtî’nin eş-Şemʿatü’l-muḍîʾe fî ʿilmi’l-ʿArabiyye’si üzerine de el-Muḥâḍaratü’l-vefiyye adıyla bir çalışma yapmıştır.

G) Felsefe, Tıp. 1. Şerḥu’l-Ḳaṣîdeti’l-ʿayniyye (Şerḥu Ḳaṣîdeti İbn Sînâ fî ḥaḳīḳati’n-nefsi’n-nâṭıḳa, Şerḥu Ḳaṣîdeti’n-Nefs). İbn Sînâ’nın el-Ḳaṣîdetü’l-ʿayniyyetü’r-rûḥiyye fi’n-nefs’inin şerhidir (Kahire 1318, Ḳaṣîdetü’n-Nefs adıyla).

2. et-Tevḳīf ʿalâ mühimmâti’t-teʿârîf. Çeşitli ilimlere dair alfabetik terimler sözlüğü olup büyük ölçüde Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin et-Taʿrîfât’ına dayanmakta, onda bulunmayan daha pek çok tarifi de kapsamaktadır (nşr. Muhammed Rıdvân ed-Dâye, Beyrut 1410/1990).

3. en-Nüzhetü’z-zehiyye fî aḥkâmi’l-ḥammâmi’ş-şerʿiyye ve’ṭ-ṭıbbiyye. Üç bölümden meydana gelen eserde hamamla ilgili şiir ve hikâyelere de yer verilmiştir (nşr. Abdülhamîd Sâlih Hamdân, Kahire 1408/1987).

Münâvî’nin bunlardan başka Buġyetü’l-muḥtâc ilâ maʿrifeti uṣûli’ṭ-ṭıb ve’l-ʿilâc ve Kitâb fi’t-teşrîḥ ve’r-rûḥ ve mâ bihî fesâdü’l-insân adlı eserleri zikredilmektedir. Onun akaid, usûl-i fıkıh, ferâiz, nahiv, teşrîh, tıp, hey’et, tecvid ve tasavvufla ilgili konuları bir araya getirdiği Kitâb Câmiʿ li-ʿaşreti ʿulûm, ayrıca eṣ-Ṣafve bi-menâḳıbi Âli beyti’n-nübüvve (Abdülhay el-Kettânî, II, 562) ve Kitâb fi’t-tafżîl beyne’l-melek ve’l-insân gibi eserlerinin günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 31. cildinde, 571-573 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.