MÜTEVEKKİL-ALELLAH, Yahyâ b. Şemseddin

27 Ramazan 877 (25 Şubat 1473) tarihinde Yemen’in kuzeybatı kesiminde Kevkebân’a bağlı Hısnıhadûrüşşeyh’te doğdu. Hz. Hasan’ın soyundan olup el-Baḥrü’z-zeḫḫâr müellifi Mehdî-Lidînillâh İbnü’l-Murtazâ’nın torunudur. Hısnüzzafîr’de Abdullah b. Ahmed eş-Şatbî, Abdullah b. Yahyâ en-Nâzırî ve Abdullah b. Mes‘ûd el-Havâlî; San‘a’da Ali b. Sâlih el-Ullefî, Muhammed b. İbrâhim ez-Zafârî, Seyyid el-Hâdî b. Muhammed ve Muhammed b. Ali el-Veşelî gibi âlimlerden Arap dili ve edebiyatı, kelâm, fıkıh, hadis ve tefsir okudu. Aklî ve naklî ilimlerde kendini yetiştirdi.

10 Cemâziyelevvel 912 (28 Eylül 1506) tarihinde Hısnüzzafîr’de imamlığını ilân etti; ulemâ ve şehrin önde gelenleri kendisine biat etti, çevreye mektuplar gönderdi, Cibâlülyemen gibi bazı bölgelerde imamlığı tanındı. Tihâme ve Aşağı Yemen bölgeleri ise Tâhirîler’den Sultan Âmir b. Abdülvehhâb’a tâbi idi. Mütevekkil, müslüman gemilerine saldıran Portekizliler’le savaşmak için 921’de (1515) Kızıldeniz’deki Yemen sahiline yakın Kemerân adasına yerleşen Memlük donanmasının kumandanı Emîr Hüseyin’e elçi göndererek Âmir’e karşı ondan yardım istedi. Bu sırada kendilerine yiyecek yardımı yapılması talebinin Âmir tarafından reddedilmesi üzerine Emîr Hüseyin ona savaş açtı, Zebîd ele geçirildikten sonra Âmir San‘a önlerinde öldürülüp Tâhirîler hânedanına son verildi (923/1517). Ardından Memlükler, Selâ’da bulunan Mütevekkil-Alellah’a karşı yürüyüp şehri kuşattılarsa da sultanları Kansu Gavri’nin Osmanlılar’la yaptığı savaşta öldürüldüğü haberi ulaşınca antlaşma yapıp savaştan vazgeçtiler.

Memlük ordusunun Yemen’i terketmesiyle San‘a, Sa‘de ve çevreleri, Ta‘ker (Ta‘kür) ve Taiz Mütevekkil’in eline geçti. Mütevekkil 922’de (1516) San‘a’yı zaptedince buradaki İsmâilîler’i şehirden sürdü (Nehrevâlî, s. 168). Yavuz Sultan Selim, bu sırada Yemen’de kalan Memlük Çerkezleri’nin başına geçen ve San‘a’da Osmanlılar’a bağlılık arzeden kumandanlardan İskender’i Yemen’e hâkim ve serdar olarak tayin ettiyse de sonradan bazı Çerkezler ve Mütevekkil onu tanımadı. Yemen’in Osmanlı Devleti’ne bağlanması ancak 945 (1538) yılında Mısır Valisi Hadım Süleyman Paşa eliyle oldu. Bu sırada Aden Tâhirîler’den bir ailenin, Zebîd ve çevresi de Osmanlılar’a tâbi Memlükler’in nüfuzundaydı. Osmanlı kuvvetleri ilk olarak kuzeyden güneye doğru Cîzân (Ceyzân), Aden ve Şihr gibi sahil şehirleri ve çevresinde hâkimiyet kurarken Yemen’in büyük bir kısmı Mütevekkil’in elinde bulunuyordu. Bir taraftan Tâhirîler ve Cevf bölgesi şerifleriyle savaşmakta olan Mütevekkil ile oğlu Mutahhar, Osmanlılar’a karşı verdikleri mücadelede başarılı olamadılar. Mütevekkil’in 948’de (1541) ülkeyi oğulları arasında paylaştırması ve Mutahhar’a karşı diğer oğlu Şemseddin’i desteklemesi sebebiyle Mutahhar’la arası açıldı. Mutahhar babasına karşı Osmanlılar’la iş birliği yaptı. Cevf şerifleriyle İsmâilîler’in de Zeydîler’e karşı Osmanlılar’ı desteklemesi üzerine Osmanlı nüfuzu Güney Yemen’den başlayarak gittikçe genişledi. 952’de (1545) veya ertesi yılın başında (Yahyâ b. Hüseyin es-San‘ânî, s. 695-696; krş. EI² [İng.], VII, 779) Mütevekkil oğlu Şemseddin’le birlikte Mutahhar lehine imamlıktan vazgeçip Kevkebân’a çekildi; Mutahhar San‘a’da yönetimi eline geçirerek kendi adına para bastırdı. Mütevekkil daha sonra Hısnüzzafîr’e gitti ve 7 Cemâziyelâhir 965 (27 Mart 1558) tarihinde burada vefat etti.

Mütevekkil-Alellah, Ehl-i sünnet’in dört imamına saygı gösterir, bu mezheplerin mensuplarına ve ulemâsına karşı çok iyi davranır, Zeydiyye’yi beşinci mezhep kabul ederdi. Nehrevâlî’nin, kendisinin ictihad ehli olduğunu ileri sürmesine rağmen bu ehliyete sahip bulunmadığını belirtmesi (el-Berḳu’l-Yemânî, s. 59-60) mezhep ayrılığından kaynaklanmış olmalıdır. San‘a’daki Mescidü’l-Ezher’i (926/1520), Sa‘de surlarını ve çeşitli şehirlerdeki bazı yapıları o inşa ettirmiştir.

Eserleri. 1. el-Es̱mâr fî fıḳhi’l-eʾimmeti’l-aṭhâr. Mehdî-Lidînillâh’ın Zeydî fıkhına dair el-Ezhâr adlı eserinin muhtasarıdır. Yemen’de meşhur eserlerden biri olup Muhammed b. Yahyâ Behrân, Ali b. Abdullah Revvâ’, Sâlih b. Sıddîk en-Nemâzî, Yahyâ b. Hamîd el-Mukrânî, Hasan b. Muhammed ez-Züreykī gibi âlimler tarafından şerhedilmiştir.

2. Ḳaṣaṣü’l-ḥaḳ fî medḥi ve ẕikri muʿcizâti seyyidi’l-ḫalḳ. 150 beyitlik bu manzumeyi müellifin oğlu Abdullah, Behrân ve Osman b. Ali el-Vezîr şerhetmiştir.

3. er-Risâletü’l-mâniʿa min istiʿmâli’l-muḥarremâti’l-câmiʿa. Afyon (haşîş), kât vb. sarhoş edici şeylerin haramlığıyla ilgilidir.

4. er-Risâletü’ṣ-ṣâdiʿa bi-esne’l-meṭâlibi’ş-şâmile li’l-feżâʾil ḥavle ḥadîs̱i “süddü’l-ebvâb illâ bâbe ʿAlî”.

5. Risâle fi’l-iddiḫâr.

6. Vaṣıyyetü’l-İmâm Şerefiddîn.

7. Baḥs̱ fî mesʾeleti’l-imâme ve’l-ḥisbe.

8. Ḥaḳīḳatü’s-sükr.

9. Risâle ḥavle’l-maḳāmâti’l-erbaʿati’l-mevżûʿa fi’l-Ḥaremi’l-Mekkî.

Mütevekkil’in ayrıca çeşitli sorulara verdiği cevaplar ve bazı tanınmış kimselere gönderdiği mektupları günümüze ulaşmıştır (eserlerinin bir listesi ve yazma nüshaları için bk. Abdullah b. Muhammed el-Habeşî, Müʾellefâtü ḥükkâmi’l-Yemen, s. 120-123; Meṣâdirü’l-fikri’l-İslâmî, s. 656-659; Abdüsselâm b. Abbas el-Vecîh, s. 1134-1136).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2006 yılında İstanbul’da basılan 32. cildinde, 216-217 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.