RAYMOND, André

Montargis’te (Fransa) doğdu. 1945’te Sorbonne Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nü bitirdi. 1947-1949 yıllarında Tunus’ta Fransızca eğitim veren Carnot Lisesi’nde, 1949-1951 arasında Sâdıkī Koleji’nde öğretmenlik yaptı. 1951’de Oxford St. Antony’s College’da Albert Hourani danışmanlığında başladığı, Tunus’un himaye dönemini ele alan, “British Policy towards Tunis (1830-1881)” başlıklı birinci doktora tezini 1953’te tamamladı. Tezini hazırlarken Charles-André Julien, H. A. R. Gibb’den de yararlandı. Tunus’ta bulunduğu yıllarda bölgedeki Fransız sömürgeciliğinin olumsuz etkilerini ve bağımsızlık mücadelesinin gelişim sürecini bizzat gördü. Hourani’nin teşvikiyle Fransa’ya döndü, Osmanlı ve modern dönem Arap tarihine dair çalışmalar yapmaya başladı.

Bir süre Ulusal Bilimsel Araştırma Merkezi’nde çalışan Raymond, Arapça’yı iyi derecede öğrenmek ve Yakındoğu’yu tanımak için Şam’daki Fransız Enstitüsü’nden aldığı bursla Dımaşk’a gitti (1954). Orada bir yıl Arapça okuduktan sonra Mısır’a geçerek Kahire’deki Fransız Enstitüsü’nde çalıştı, araştırmalarını özellikle Tunus ve Mısır üzerine yoğunlaştırdı. Burada Gaston Wiet’in tavsiyesiyle Kahire’nin sosyoekonomik tarihiyle ilgili incelemeler yaptı. Kahire’de zamanını Kadı Sicilleri Arşivi’nde çalışmak ve şehrin Osmanlı dönemindeki durumunu incelemek için şehri dolaşmakla geçiriyordu. Ayrıca Kahire’yi Osmanlı döneminin Dımaşk, Halep, Bağdat, Tunus gibi Arap şehirleriyle mukayese edebilmek için bu şehirleri de ziyaret etti. 1957’de Tunus Üniversitesi’nde okutman olarak göreve başladı, 1959-1964 yıllarında Bordeaux Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Arap dili ve medeniyeti üzerine konferanslar verdi. 1964’te Aix-en-Provence’da Ulusal Bilimsel Araştırma Merkezi’nde çalıştı. 1965’te tekrar Bordeaux Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne döndü. 1966’da Dımaşk’ta Institut Français des Etudes Arabes’da müdür yardımcılığı yaptı. 1969-1975 yılları arasında bu enstitünün imkânlarından da yararlanarak ilk önemli eserini hazırladı. Bu görevi sırasında Paris Üniversitesi I’de Claude Cahen danışmanlığında XVIII. yüzyılda Kahire’nin sosyoekonomik tarihi üzerine ikinci doktorasını aldı. Şehir tarihçiliği konusunda kendisine asıl şöhretini kazandıran “Artisans et commerçants au Caire au XVIII^e siècle” başlıklı tezini 1972’de tamamladı.

1975’te Provence Üniversitesi’nde çalışmaya başladı. 1977’den itibaren profesör öğretim üyesi olarak yürüttüğü görevinden 1988’de emekliye ayrıldı. Bu tarihten itibaren aynı üniversitede fahrî profesör sıfatıyla hocalığına devam etti. Harvard (1981) ve Princeton’daki (1988-1990) çalışmalarının yanı sıra önemli akademik merkezlerde kuruculuk, başkanlık ve yöneticilik yaptı. 1984-1988 yıllarında Provence Üniversitesi’ndeki Centre de Recherches et d’Etudes sur les Sociétés Méditerranéennes’nin yöneticiliğini üstlendi. Mayıs 1986’da Institut de Recherches et d’Etudes sur le Monde Arabe et Musulman’ı kurdu ve 1989’a kadar başkanlık görevinde bulundu. 1987’de Association Française Pour l’Etude du Monde Arabe et Musulman’ı oluşturdu. 1987-1990 yıllarında Institut du Monde Arab de Paris’de müdür yardımcısı olarak çalıştı. Bu yıllarda şehir tarihçiliğinde açtığı çığırı devam ettiren çok sayıda öğrenciye tez danışmanlığı yaptı. Öğrencileri ve meslektaşları André Raymond için armağan kitaplar hazırladı: Villes au levant, hommage à André Raymond (ed. Jean-Paul Pascual), Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée, sy. 55-56, 1990; Études sur les villes du proche-orient, XVI^e-XIX^e siècle, Hommage à André Raymond (ed. Brigitte Marino, Dımaşk 2001), Mélanges méditerranéens d’amitié et de reconnaissance à André Raymond (ed. Abdeljelil Temimi, Tunus 2004), Histoire, archéologies et littératures du monde musulman mélanges en l’honneur d’André Raymond (ed. Ghislaine Alleaume v.dğr., Kahire 2009). Raymond 18 Şubat 2011’de Aix-en-Provence’da öldü. Kendisine İslâm ülkelerinde ve Batı’da çeşitli ödül ve nişanlar verilmiştir.

Fransız Annales Okulu’nun yöntemlerini şehir tarihi araştırmalarına uygulayan André Raymond şarkiyatçıların İslâm şehirleri hakkındaki yaklaşımlarını sorgulama sürecini başlatmış, bu alanda bir dönüm noktası sayılan doktora tezi ve daha sonra yazdığı makalelerle Arap şehirlerinin genel karakteristiğini ortaya koymuş, “İslâm şehri” yerine “Arap şehri” modelini teklif etmiştir. Ayrıca Osmanlı idaresinin bu şehirler için şehirleşme, ticaret ve nüfus bakımından gelişme dönemi olduğunu savunmuş, çalışmalarında şehirlerin fiziksel özellikleri yanında sosyoekonomik ve idarî durumlarını da ele almıştır. Daha önce Osmanlı arşiv malzemelerini sınırlı bir şekilde kullanan şarkiyatçılar bulunmakla birlikte Raymond, kadı sicilleri başta olmak üzere Osmanlı arşiv malzemelerini şehir tarihi çalışmalarında geniş ve sistematik biçimde kullanan ilk tarihçidir. Tahlillerinde çevredeki mimari ve arkeolojik kalıntıları da geniş ölçüde kullanmak suretiyle Kahire yanında Halep, Dımaşk ve Tunus gibi önemli Arap şehirlerini fiziksel dokusunun yanı sıra sosyal ve kültürel yönüyle de incelemiş, siyasî, ticarî ve günlük hayat unsurlarıyla tanıtmaya çalışmıştır (Özel, III/6 [2005], s. 571-573). Osmanlı dönemi eyalet merkezi durumundaki Arap şehirlerinin Osmanlı idaresinin ilk 300 yılını (XVI-XVIII. yüzyıllar) kapsayan zaman dilimindeki gelişim seyrini incelemiş, bu şehirlerin nüfus ve imar bakımından dönemin Avrupa şehirleriyle mukayese edilebilecek bir durumda olduğunu söylemiştir. Hocası Albert Hourani, Raymond’un ulaştığı noktanın son dönemlerde yapılan çalışmalara kadar aşılamadığı görüşündedir (British Journal, XVIII/1 [1991], s. 5-15). Raymond ve ondan etkilenen öğrencileri, gerek sömürgecilik döneminden kalma politik/ideolojik çatışmalardan, gerekse 1945 sonrasında ortaya çıkan yeni çekişmelerden arınmış ortak bir zemin bulmaya yönelmişlerdir. Onun görüşleri Osmanlı dönemi üzerine çalışan Arap araştırmacıları tarafından da benimsenmiştir (Barbir, s. 411).

Eserleri. 1. British Policy towards Tunis: (1830-1881) (I-II, Oxford 1953). Müellifin birinci doktora tezidir.

2. La Tunisie (Paris 1961, 1971, J. Poncet ile birlikte).

3. Artisans et commerçants au Caire au XVIII^e siècle (I-II, Dımaşk 1973-1974). Raymond ikinci doktora tezini, Mısır halkının Osmanlı idaresinin son yüzyılındaki durumunu ortaya koyma amacıyla hazırladığını belirtir.

4. Grandes villes arabes à l’époque ottomane (Paris 1985). Eseri Latîf Ferec Arapça’ya (el-Müdünü’l-ʿArabiyyetü’l-kübrâ fi’l-ʿaṣri’l-ʿOs̱mânî, Kahire 1991), Ali Berktay Türkçe’ye (Osmanlı Döneminde Arap Kentleri, İstanbul 1995), Hüseyin Sultanzâde Farsça’ya (Şehrhâ-yı büzürg-i ʿArabi-İslâmî der ḳarnhâ-yı 10 tâ hicrî, Tahran 1991) çevirmiş, ayrıca bir bölümü İngilizce’ye tercüme edilmiştir (New York 1984, eserin muhtevası ve değerlendirilmesi için bk. Aydınlı, II/1 [1997], s. 193-197; Turan, II/2 [2011], s. 175-186).

5. el-ʿAvâṣımü’l-ʿArabiyye: ʿImâratühâ ve ʿumrânühâ fi’l-fetreti’l-ʿOs̱mâniyye (trc. Kāsım Tuveyr, Dımaşk 1986).

6. Le Caire (Paris 1979, 1993). Bu eseri de Willard Wood İngilizce’ye (Kahire-Cambridge 2000), Latîf Ferec Arapça’ya (el-Ḳāhire, Kahire 1994) çevirmiştir.

7. Le Caire des janissaires: l’apogée de la ville ottomane sous ‘Abd al-Rahmān Katkhudā (Paris 1995). Alp Tümertekin tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir (Yeniçerilerin Kahiresi: Abdurrahman Kethüda Zamanında Bir Osmanlı Kentinin Yükselişi, İstanbul 1999).

8. Egyptiens et Français au Caire 1798-1801 (Kahire 1998). Mısır’da sömürge yönetimiyle Kahire halkı arasındaki ilişkilerin incelendiği eseri Beşîr es-Sibâî Arapça’ya çevirmiştir (el-Mıṣriyyûn ve’l-Fransiyyûn fi’l-Ḳāhire, 1798-1801, Kahire 2001).

9. La ville arabe, Alep, à l’époque ottomane: (XVI^e-XVIII^e siècles) (Dımaşk 1998). Meleke Ebyaz tarafından Arapça’ya tercüme edilmiştir (el-Medînetü’l-ʿArabiyye Ḥaleb fi’l-ʿaṣri’l-ʿOs̱mânî mine’l-ḳarni’s-sâdis ʿaşer ile’l-ḳarni’s̱-s̱âmin ʿaşer, Dımaşk 2007).

10. Bâlis II: Histoire de Bâlis et fouilles des îlots I et II. (Dımaşk 1995, Jean-Louis Paillet ile birlikte).

11. Arab Cities in the Ottoman Period (Hampshire 2002). Müellifin benzer konuları ele aldığı İngilizce ve Fransızca makalelerini içerir.

12. Tunis sous les mouradites: La ville et ses habitants au XVII^e siècle (Tunus 2006).

13. Fuṣûl mine’t-târîḫi’l-ictimâʿî li’l-Ḳāhire el-ʿOs̱mâniyye (trc. Züheyr eş-Şâyib, Kahire 1974). Müellifin 1962-1969 yılları arasında yazdığı, bir kısmı çeşitli dergilerde yayımlanmış çalışmalarından meydana gelir.

14. Les marchés du Caire (Kahire 1979, Gaston Wiet ile birlikte). Makrîzî’nin el-Mevâʿiẓ ve’l-iʿtibâr fî ẕikri’l-ḫıṭaṭ ve’l-âs̱âr adlı eserinin notlarla birlikte Fransızca’ya kısmî tercümesidir.

15. Ithāf ahl al-zamān bi-ahbār mulūk Tunis wa ’ahd al-amān: Règnes de Husaïn Bey et Mustafā Bey (Tunus 1994). İbn Ebü’d-Dıyâf’a ait eserin Hüseyin Bey ve Mustafa Bey döneminin Fransızca tercümesi ve notlarla birlikte neşridir.

16. et-Târîḫu’l-müselsel fî ḥavâdis̱i’z-zamân ve vekâʾiʿi’d-dîvân (1800-1801): Le dîwân du Caire (1800-1801) (Kahire 2003, Muhammed Afîfî ile birlikte). İsmail el-Haşşâb’ın eserinin Fransızca tercümesiyle birlikte neşridir.

Makaleleri. Raymond’un çok sayıdaki makalesinden bazıları şunlardır: “Les bains publics au Caire à la fin du XVIII^e siècle” (AIsl., sy. 8 [1969], s. 129-150); “Signes urbains et étude de la population des grandes villes arabes à l’époque ottomane” (BEO, XXVII [1974], s. 183-193); “Les fontaines publiques (sabil) du Caire à l’époque ottomane (1517-1790)” (AIsl., sy. 15 [1979], s. 235-292); “La conquête ottomane et le développement des grandes villes arabes. Le cas du Caire de Damas et d’Alep” (Revue de l’Occident musulman et de la Méditerranée, sy. 27 [Aix-en-Provence 1979], s. 115-134); “The Ottoman Conquest and the Development of the Great Arab Towns” (IJTS, I/1 [Madison 1979-1980], s. 84-101); “L’activité architecturale au Caire à l’époque ottomane” (AIsl., sy. 25 [1991], s. 343-360); “Les grands waqfs et l’organisation de l’espace urbain à l’époque ottomane (XVI-XVII. siècles)” (BEO, XXXI [1979], s. 113-128); “La Syrie du royaume arabe à l’indépendance” (La Syrie d’aojourd’hui, Paris 1981, s. 55-85); “Sömürge Öncesi Dönemde Kuzey Afrika” (trc. Yusuf Yazar, İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti, İstanbul 1989, III, 155-166); “Urban networks and popular movements in Cairo and Aleppo (end of the 18^th-beginning of the 19^th centuries)” (The Proceedings of International Conference on Urbanism in Islam [Tokyo 1989], II, 219-271); “Arap Eyaletleri 16.-18. Yüzyıllar” (Osmanlı İmparatorluğu Tarihi [trc. Server Tanilli, ed. Robert Mantran, İstanbul 1991], I, 419-510); “Osmanlı Devrinde Arap Ülkelerinde Mimarlık” (Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, II, 360-373); “Islamic City, Arab City: Orientalist Myths and Recent Views” (British Journal of Middle Eastern Studies, XXI/1 [Durham 1994], s. 3-18); “Ville musulmane, ville arabe” (Panoramas urbains, situation de l’histoire des villes [ed. J.-L. Biget – J. Cl. Hervé], Fontenay 1995, s. 309-336); “French Studies of the Ottoman Empire’s Arab provinces” (Mediterranean Historical Review, XIX/1 [London 2004], s. 54-72); “The Spatial Organization of the City” (The City in the Islamic World [ed. Salma K. Jayyusi v.dğr., Leiden-Boston 2008], I, 47-70); “The Economy of the Traditional City” (The City in the Islamic World, II, 731-753); “The Management of the City” (The City in the Islamic World, II, 775-794). André Raymond ayrıca The Encyclopaedia of Islam (new edition) ve Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi’ne maddeler yazmıştır (diğer çalışmaları için bk. Albert Hourani, “L’œuvre d’André Raymond”, Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée, sy. 55-56 [1990], s. 18-33).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 417-419 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.