AHMED HİLMİ EFENDİ

İstanbul Üsküdar’da doğdu. İlk öğrenimini tamamladıktan sonra Tercüme Odası’nda yetişti ve burada görev aldı. Ahmed Hilmi’nin Tebriz şehbenderi olduğu ve ardından Tahran Sefâreti’nde görev yaptığına dair kayıtlar vardır. Mekteb-i Mülkiyye’de târîh-i umûmî ve coğrafya hocalığında bulundu. Dârülmuallimîn’in ıslahı sırasında burada da târîh-i umûmî muallimliği yaptı (BA, İ.DH, 636/44219). 1865’te Maarif Nezâreti’nde teşkil edilen Tercüme Cemiyeti’ne üye seçildi. Bu cemiyette Postahâne-i Âmire Nâzırı Kadri Beyefendi, Erkân-ı Harbiyye’den Miralay Mehmed Ali Bey, Mühendishâne’den Kaymakam Nûri Bey, Meclis-i Vâlâ mütercimlerinden Aleksandr Efendi, Tercüme Odası hulefâsından Re’fet Bey, kâtip olarak da Tercüme Odası hulefâsından Mehmed Şevki Efendi (Türkî kâtib-i evveli), Mektûbî-i Sadr-ı Âlî hulefâsından Nûri Bey (Türkî kâtib-i sânîsi) ve Tercüme Odası hulefâsından Kardis Efendi (Fransızca kâtibi) gibi şahsiyetlerle birlikte çalıştı (BA, A.MKT.MHM, 336/37). 23 Aralık 1876’da yürürlüğe giren Kānûn-ı Esâsî’ye göre yapılan seçimler neticesinde Dersaadet mebusu seçildi (Türkiye’de Meclis-i Meb‘ûsân, I, 192). 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda İstanbul’a gelen muhacirlere yardım ederken tifüse yakalandı (Babinger, s. 395) ve 1878’de öldü. Kabri Karacaahmet Mezarlığı’ndadır. Bursalı Mehmed Tâhir kabrin Miskinler Tekkesi civarında bulunduğunu ve mezar taşının olmadığını söyler (Osmanlı Müellifleri, III, 49).

Ahmed Hilmi Efendi’nin Alman istatistik ve siyasal ekonomi uzmanı Otto Hübner’den yaptığı tercüme İlm-i Tedbîr-i Servet adıyla basılmış (İstanbul 1286) ve mekteb-i rüşdiyye talebesine faydalı olacağı düşüncesiyle 1000 nüshasının satın alınmasına karar verilmiştir (BA, İ.DH. 592/41225). Ancak onun en önemli eseri Maârif-i Umûmiyye Nâzırı Ahmed Kemal Paşa’nın teşvikiyle başladığı, 1865’te William Chambers tarafından yazılan Chambers’s Historical Questions with Answers: Embracing Ancient and Modern History adlı kitaptan Târîh-i Umûmî adıyla yaptığı tercümedir. Ahmed Hilmi bu tercümeyi farklı tarihlerde farklı edisyonlar halinde neşretmiştir. 19 Aralık 1866 ve Ekim 1868’de yapılan birinci edisyonun iki cilt olduğu anlaşılmaktadır. Kitapların sonunda I. cildin Matbaa-i Âmire’de, II. cildin Mekteb-i Harbiyye-i Hazret-i Şâhâne Matbaası’nda basıldığı belirtilmektedir. Ancak Şûrâ-yı Devlet’in yaptırdığı bir soruşturmaya verilen cevapta I. cildin ilk defa 600 nüsha olarak Matbaa-i Âmire’de, ikinci defa 700 nüsha olarak ve üçte birinden fazlasının Mekteb-i Harbiyye Matbaası’nda basıldığı ifade edilmektedir. II. cilt ise 1200 nüsha olarak ve üçte birinden fazlası yine Mekteb-i Mülkiyye Matbaası’nda basılmıştır (BA, ŞD 205/52). Târîh-i Umûmî’nin I. cildinin Mekteb-i Mülkiyye başta olmak üzere okullarda ders kitabı şeklinde okutulmasına karar verilmiştir. Eserin V. cildi 1876, VI. cildi 1877’de Matbaa-i Âmire’de basılmıştır. Tercümenin neşrinin on iki cilt halinde planlandığı anlaşılmaktadır (BA, MF.MKT, 4/88). Tamamladığı her bir cilt için Ahmed Hilmi’ye 5000 kuruş verilmiştir. Ancak eserin ikinci edisyonunda yayımlanan III ve IV. ciltlerin nüshalarına ulaşılamamıştır. Târîh-i Umûmî’nin özellikle VI. cildi İslâm tarihini kapsamakta ve 1258’de Bağdat’ın Moğollar tarafından işgaliyle sona ermektedir. Bu kısımda müellif, Chambers’ten değil daha çok Müneccimbaşı’nın Sahâifü’l-ahbâr’ından yararlanmıştır. Tercümenin önemi ilk defa Türkçe olarak basılan genel dünya tarihi niteliğinde bir eser olmasıdır. Osmanlı-Türk tarih yazıcılığında yeni bir aşamaya işaret eden eser ileride yazılacak umumi tarihlerin öncüsü kabul edilmiştir.

Ahmed Hilmi, Victor Hugo’nun Hernani adlı eserini de tercüme etmiş ve basımı için kendisine Meclis-i Maârif’ten muvakkat bir ruhsatnâme verilmiştir (16 Zilkade 1290 [5 Ocak 1874]; BA, MF.MKT, 16/66). Fakat kataloglarda onun bir Hernani çevirisine rastlanmamaktadır. Franz Babinger (s. 395-396) Hilmi Efendi’nin hayatının sonuna doğru, Johannes Schiltberger’in Reisen des Johannes Schiltberger aus München in Europa, Asia und Afrika von 1394 bis 1427 adlı eserinin 1879’da Londra’da J. Buchan Telfer tarafından The Bondage and Travels of Johann Schiltberger: A Native of Bavaria in Europe, Asia, and Africa 1396-1427 ismiyle yapılan İngilizce tercümesini Türkçe’ye çevirmekle meşgul olduğunu belirtmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 44 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.