AHMED MUHAMMED CEMÂL

Mekke’de doğdu. Ataları Muhammed Cemâl’e nisbetle anılan Âlü Cemâl adlı bir ulemâ ailesine mensuptur. Soyunun Ömer b. Hattâb’a kadar uzandığı söylenmekte, bundan dolayı Ömerî nisbesiyle de anılmaktadır. Ticaretle uğraşan babası vefat edince ağabeyi Sâlih Muhammed Cemâl’in yanında yetişti. Erken yaşlarda şiir ve edebiyata merak sardı, ancak Mescid-i Harâm imamlarından Abdullah Abdülganî el-Hayyât’ın teravih namazındaki Kur’an okuyuşundan etkilenerek şiirle meşgul olmayı bıraktı; Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledi, Harem-i şerif’teki Kur’an, tefsir ve hadis ders halkalarına devam etti. Hicaz’ın tanınmış âlimlerinden Seyyid Alevî b. Abbas el-Mâlikî’den yaklaşık üç yıl tefsir okudu. Ardından resmî öğrenimine başlayıp ilkokulun ardından lise seviyesindeki el-Ma‘hedü’l-ilmî es-Suûdî’ye kaydolduysa da (1940) geçim sıkıntısı yüzünden ağabeyi Sâlih Muhammed Cemâl ile birlikte çalışmak için okuldan ayrıldı. 1944-1946 yılları arasında Mekke Adliyesi ve Şeriat Mahkemesi’nde zabıt kâtibi ve başkâtip olarak çalıştıktan sonra istifa etti. 1946-1951 yıllarında el-Bilâdü’s-Suʿûdiyye gazetesinde yayın müdürü, yazar ve editör olarak görev yaptı. Ardından memurluğa geri dönüp İçişleri Bakanlığı’na bağlı Eğitim ve Kültür Dairesi’nde müdür yardımcılığı, Vatandaşlık ve Pasaport Dairesi’nde müdürlük yaptı. 1956’da üyeliğine seçildiği Şûra Meclisi’nin en genç mensubuydu. Buradaki üyeliği 1988’de emekliye ayrılıncaya kadar devam etti. Bir süre ağabeyi Sâlih Muhammed Cemâl’in çıkardığı Hirâ gazetesinde yayın müdürü (1957), ardından en-Nedve gazetesiyle birleşip (1957-1963) bu son adla çıkan gazetede yine onunla birlikte imtiyaz sahibi olarak çalıştı. Melik Faysal veliaht ve başbakan sıfatıyla görev yaptığı sırada 1962’de kendisini Anayasa Komisyonu üyeliğine tayin etti. 1968 yılında Melik Abdülazîz Üniversitesi’nin Cidde ve Mekke şubelerinde İslâm kültürü hocalığına getirildi. Daha sonra Mekke’de Ümmülkurâ Üniversitesi açılınca aynı kürsüde hocalığına devam etti. Vefatına kadar ücret almadan bu üniversitede İslâm kültürü ve tefsir dersleri vermeyi sürdürdü. Mekke’de üyesi bulunduğu Râbıtatü’l-âlemi’l-İslâmî’nin yayını olarak çıkarılan “Da‘vetü’l-Hak” kitap dizisinin editörlüğünü ölümüne kadar yürüttü (vefat ettiğinde 143 kitap yayımlanmıştı). Ayrıca Hac ve Evkaf Bakanlığı’nın yayımladığı et-Teḍâmünü’l-İslâmî dergisinin yayın kurulu başkanlığını yaptı. Pek çok konferans, kongre ve ilmî toplantıya katıldı. Yerli ve yabancı basında çok sayıda makalesi yer aldı. 1985’te merkezi Cidde’de bulunan İslâm Konferansı Teşkilâtı’na bağlı Mecmau’l-fıkhi’l-İslâmî’ye uzman üye olarak seçildi. 9 Zilhicce 1413’te (31 Mayıs 1993) İskenderiye’de vefat etti; bayram sabahı Mescid-i Harâm’da kılınan cenaze namazının ardından Cennetü’l-muallâ’da defnedildi.

İslâm ülkeleri arasında ilişkiyi ve yardımlaşmayı sağlamak için kurulan Râbıtatü’l-âlemi’l-İslâmî’de etkin bir konumda bulunan Ahmed Muhammed Cemâl Afrika, Asya, Avrupa ve Amerika kıtalarında İslâm hakkında düzenlenen toplantılarda bu birliği temsil etti. İslâmî davet amacıyla İspanya, İngiltere, Amerika Birleşik Devletleri, Avusturya (Viyana), Türkiye, Yunanistan, Somali, Moritanya, Avustralya, Kenya, Cezayir, Tunus, Mısır, Uman gibi ülkelerde bulundu. İslâm toplumunun sorunlarıyla ilgilendi, kadın ve aile konularıyla ilgili yazılar yazdı. Onun hakkında yapılan pek çok çalışmadan bazıları şunlardır: Muhsin Ahmed Bârum v.dğr., Aḥmed Muḥammed Cemâl: ed-Dâʿiye, el-müfessir, el-edîb (Da‘vetü’l-Hak serisi, nr. 144, Mekke 1415/1995); Züheyr Muhammed Cemîl Ketbî, Aḥmed Cemâl: Raculü’d-daʿve ve’l-fikr (Mekke 1415/1995); Muhammed Ali el-Cefrî, el-Edîbü’l-Mekkî: Aḥmed Muḥammed Cemâl (Mekke 1415/1995); Ferîd Abdülhafîz Mayâcân, el-Arâʾü’t-terbeviyye ʿinde Aḥmed Muḥammed Cemâl (yüksek lisans tezi, 1417/1997, Ümmülkurâ Üniversitesi Eğitim Fakültesi); Emel Ahmed Hasan Münşî, Aḥmed Muḥammed Cemâl: Ḥayâtühû ve edebüh (yüksek lisans tezi, 1420/2000, Câmiatü Ümmi’l-kurâ).

Eserleri. Tefsir ve Fıkıh. 1. Mâverâʾü’l-âyât (Mekke 1371/1951).

2. el-Ḳaṣaṣü’r-remzî fi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm (Cidde 1399/1979; Beyrut 1405/1985).

3. ʿUḳūdü’t-teʾmîn beyne’l-iʿtirâż ve’t-teʾyîd (Mekke 1400/1980).

4. el-İḳtiṣâdü’l-İslâmî. Müellifin “İslâm iktisadının üstünlüğü”, “İşçi ve iş verenlerle ilgili İslâmî esaslar”, “İslâm iktisadının temellerinden zekât” ve “Faizsiz iktisat” başlıklı dört bildirisinin bir araya getirilmiş şekli olup (Mekke 1401/1981, 1405/1984) İslâm İktisadının Üstünlüğü başlığıyla Ali Rıza Temel tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir (İstanbul 1971).

5. el-Ḳurʾânü’l-Kerîm: Kitâbün uḥkimet âyâtühû. Da‘vetü’l-Hak serisinin 13, 31, 82 ve 86. kitapları olarak yayımlanan eserde Kur’an ilimlerine dair daha önce yazılmış on yedi kitap hakkında müellifin eleştirileri yer almaktadır (Mekke 1402-1404/1981-1983; Beyrut 1412/1991).

6. Meʾdübetullāh fi’l-arż. Konulu tefsir metoduna göre kaleme alınmış olup yedi temel bölümden oluşmaktadır (Büreyde 1404/1983; Beyrut 1408/1987, 1414/1993).

Düşünce ve Siyaset: Dîn ve devle (Kahire 1372/1952; Cidde 1400/1980); Maʿa’l-müfessirîn ve’l-küttâb: Dirâse ve naḳd li-ârâʾ ve meẕâhib (Kahire 1373/1953; Beyrut 1394/1974); İstiʿmâr ve kifâh (Mekke 1374/1955, kitabın II. cildi Naḥve siyâse ʿArabiyye ṣarîḥa [Mekke 1381/1962] adıyla da basılmıştır); Mehemmetü’l-ḥâkimi’l-Müslim (Mekke 1380/1960); Mebâdî ve mes̱el (Mekke 1381/1961); el-İslâm evvelen (Mekke 1384/1964); Min Keşmîr ilâ Filisṭîn ve ḫaṭarü’ṣ-Ṣihyûniyye ve’ṣ-Ṣalîbiyye ʿale’l-İslâm (Mekke 1385/1965); Târîḫune’l-İslâmî lem yuḳraʾ baʿdü (Mekke 1386/1966); Mesʾûliyyetü’l-ʿulemâʾ fi’l-İslâm (Mekke 1386/1966); Müftereyât ʿale’l-İslâm (Beyrut 1392/1972; Kahire 1395/1975, şarkiyatçılar tarafından İslâm’a, Kur’an’a ve Hz. Muhammed’e yöneltilen iddialara cevaptır); el-Cihâd fi’l-İslâm: Merâtibuhû ve müṭâlebuhû (Da‘vetü’l-Hak serisinin ikinci kitabı; Mekke 1401/1981); el-Ümmetü’l-vâḥide (Riyad 1401/1981); Meʾsâtü’s-siyâseti’l-ʿArabiyye (Kahire 1402/1982); Fikretü’d-devle fi’l-İslâm (Riyad 1406/1985, 1412/1992); Ḫuṭuvât ʿalâ ṭarîḳı’d-daʿve (Râbıtatü’l-âlemi’l-İslâmî’yi temsilen gittiği çeşitli ülkelerle ilgili kanaatlerini ve buralarda düzenlenen ilmî toplantılara dair izlenimlerini içeren eser Da‘vetü’l-Hak serisinin 129 ve 130. kitapları olarak basılmıştır, Mekke 1408/1987, 1413/1992); Ḥıvâr beyne’d-duʿâti’l-aʿlâm (Riyad 1412/1992); Fî Medreseti’n-nübüvve (Mekke 1414/1993).

Toplum: Mâẕâ fi’l-Ḥicâz (Kahire 1364/1945; Mekke 1408/1987); Müctemiʿûne’l-ʿArabî kemâ yenbaġī en yekûn (Mekke 1384/1964); Mekânek tüḥmedî (Beyrut 1384/1964, 1406/1985; Kahire 1396/1976; Cidde 1397/1977, 1401/1981); Rifḳan bi’l-ḳavârîr (Mekke 1385/1965); Nisâʾünâ ve nisâʾühüm (Tâif 1390/1970; Riyad 1407/1986, 1414/1993); Kerâʾimü’n-nisâʾ: Ems̱iletü revâʾiʿ min emcâdi’l-ümûmeti’l-berre (Riyad-Cidde 1394/1974; Mekke 1397/1977; Riyad 1408/1987, 1409/1988); Min ecli’ş-şebâb (Riyad 1395/1975, 1408/1987); eş-Şebâb: Dirâsât ve liḳāʿât (Cidde 1399/1979; Riyad 1400/1980); Naḥve terbiye İslâmiyye (Cidde 1400/1980; Beyrut 1407/1986); Yesʾelûneke (Beyrut 1403/1982); Nisâʾ ve ḳażâyâ (Riyad 1404/1983); Ḳażâyâ muʿâṣıra fî maḥkemeti’l-fikri’l-İslâmî (Kahire 1407/1986); Taʿlîmü’l-benât beyne ẓavâhiri’l-ḥâżır ve meḫâṭıri’l-müstaḳbel (Tâif 1409/1988); Ûṣîküm bi’ş-şebâb ḥayrân (Da‘vetü’l-Hak yayın dizisinin 95. kitabı olarak yayımlanmıştır, Mekke 1410/1990).

Edebiyat: eṭ-Ṭalâʾiʿ (Kahire 1366/1947); Saʿd ḳāle lî (Mekke 1380/1960); Vedâʿan eyyühe’ş-şiʿr (Mekke 1397/1977); Edeb ve üdebâʾ (Mekke 1413/1992, eserin II. cildi ayrı basım olarak eṣ-Ṣaḥâfe fî nıṣfi ʿamûd adıyla yayımlanmıştır, Mekke 1412/1991). Bunların dışında müellifin Râbıṭâtü’l-İslâmiyye, Hilâl, eş-Şarḳ, eş-Şarḳu’l-cedîd ve eṣ-Ṣabâḥ gibi dergilerde çeşitli yazıları çıkmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 46-47 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.