BERÂET

Sözlükte “borçtan kurtulma, bir şeyden veya bir kimseden uzak kalıp onunla ilişkiyi kesme” mânalarına gelen berâet, aynı kökten türeyen ve değişik konularda özel anlamlar kazanmış bulunan diğer bazı kelimelerle de terim olarak sıkı bir anlam birliği içindedir (bk. İBRÂ; İSTİBRÂ ve İSTİNCÂ).

Kur’ân-ı Kerîm’de berâet kelimesi iki yerde geçer. Bunlardan birinde (el-Kamer 54/43) “suçsuzluk, kurtuluş belgesi” anlamında kullanılmıştır. Sûreye ismini verdiği diğerinde ise (el-Berâe [et-Tevbe] 9/1) kelimenin mânası tartışmalıdır. Sûrenin ilk âyetlerinde müşriklere güven içinde bulunacakları dört aylık bir süre tanınması kelimenin “af ve kurtuluş” anlamında kullanılmasını mümkün kılsa bile daha sonraki âyetlerde bu sürenin bitiminde müşriklerle münasebetin tamamen savaş hali olacağının belirtilmesi, kelimenin “müşriklerle her türlü ilişkiyi kesme; onlardan uzak durma anlamında kullanıldığı görüşünün daha isabetli olduğunu göstermektedir. Nitekim berâetin bir türevi olan berî kelimesi de Kur’an’da daha çok bu mânada kullanılmıştır (meselâ bk. el-En‘âm 6/19; et-Tevbe 9/3; eş-Şuarâ 26/216; el-Haşr 59/16).

Hadislerde de berâet umumiyetle “günahtan kurtulma, bir işten veya bir zümreden uzak olma” anlamlarında kullanılmıştır. Bu arada kişinin “berâe yemini” etmesi (eğer sözünde yalancı çıkarsa İslâm’dan uzak olmasını dilemesi) yasaklanmıştır (bk. Ebû Dâvûd, “Eymân”, 9; Nesâî, “Eymân”, 7).

İslâm hukukunun umumi prensiplerinden biri de kişinin borçsuzluğunun ve suçsuzluğunun asıl olması ilkesidir. Bu, İslâm hukuk usulündeki, “Eşyada aslolan ibâhadır” kaidesinin ve “istishâbü’l-hâl” delilinin hukuka genel bir prensip olarak yansımasından ibarettir. Bundan dolayı berâet-i asliyye, kelâmda ve usûl-i fıkıhta “kişinin, şâriin (kanun koyucu, Allah) hükmü olmadan mükellef tutulmaması”, ceza hukukunda “suç ve cezada kanunîliğin ve kişinin suçsuzluğunun asıl olması”, borçlar hukukunda da “kişinin aksine bir delil bulununcaya kadar borçsuzluğunun esas olması” anlamına gelir. “Berâet-i zimmet asıldır” (Mecelle, md. 8) şeklinde ifade edilen küllî kaide de bilhassa bu son anlamdadır.

Özel borç ilişkilerinde ise berâet “kişinin mevcut bir borçtan kurtulması” demek olup bu da alacaklının ibrâsı, borçlunun veya kefilinin borcu ifası, borç ya da tazmin sebebinin ortadan kalkması veya giderilmesi gibi hukukî işlemlerle sağlanabilir.

Alışverişte “satıcının satılan maldaki ayıptan sorumlu tutulmaması” demek olan berâet şartı (bey‘ bi’l-berâe / bey‘u’l-berâe) genelde geçerli olmakla birlikte bu şartın hangi tür ayıpları kapsayacağı ve hukukî sonuçları tartışmalıdır. Ebû Hanîfe ve Ebû Yûsuf’a göre böyle bir şart satıcıyı, gerek malda önceden mevcut olup da bilmediği veya bilip de gizlediği ayıplardan (ayb-ı kadîm), gerekse akitten sonra müşterinin malı almasına kadarki sürede ortaya çıkacak ayıplardan (ayb-ı hâdis) sorumlu olmaktan kurtarır. Çünkü ibrâ temlik değil ıskattır. Diğer Hanefî âlimleriyle İmam Mâlik ve Şâfiî’ye göre berâet şartı sadece mevcut ayba şâmil olup ileride ortaya çıkacak aybı kapsamaz. Çünkü ortada olmayan şeyden (ma‘dûm) ibrâ düşünülemez. Ayrıca Mâlikîler, Şâfiîler ve bazı Hanbelî âlimleri alışverişte berâet şartının, satıcının bilip de gizlediği ayıplar için geçerli olmayacağını kabul ederler. Onlar bununla akitleşme serbestliğinin suistimalini engelleyerek karşılıklı gerçek rızânın oluşumuna imkân tanımak ve böylece ilgili tarafı beklenmedik zarar, hile ve haksızlıktan korumak istemişlerdir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 5. cildinde, 470-471 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.