FAHREDDİN DİVRİĞÎ

631 (1233) yılında Sivas’ın Divriği ilçesinde doğdu. Asıl adı Muhammed, babasının adı Mustafa’dır. Nesebinin Oğuzlar’ın Salgur boyuna kadar uzandığı rivayet edilir. Hayatı hakkında fazla bilgi yoksa da Gazze’de hisbe teşkilâtında çalıştığı, Kahire’de Hüsâmiyye Medresesi’nde Hanefî fıkhı okuttuğu, Memlük sultanlarından el-Melikü’n-Nâsır Muhammed b. Kalavun’a hocalık yaptığı bilinmektedir. Ders verdiği kişiler arasında ünlü müfessir ve nahiv âlimi Ebû Hayyân el-Endelüsî de bulunmaktadır. Ebû Hayyân, Kitâbü’l-İdrâk li-lisâni’l-Etrâk adlı eserini yazarken “üstadımız Fahreddin” diye bahsettiği hocasından çok faydalandığını belirtmektedir. İleri yaşlarda gözleri kör olan Divriğî Kahire’de vefat etti.

Kaynaklar kendisinin alçak gönüllü, arkadaşlığı iyi, güzel yazı yazan, Kur’an’ı güzel okuyan bir kimse olduğunu bildirmektedir. 1281’de Kahire Hüsâmiyye Medresesi’nde fıkıh dersleri verdiği bilinen ve Hüsâm diye tanınan oğlu Hüsâmeddin Hasan Divriğî de tanınmış bir âlimdir.

Fahreddin Divriğî’nin XIII. yüzyılın sonlarında Mısır’da iken yazdığı kasideler Memlük Türkçesi’yle yazılmış ilk örneklerden olmalıdır (Banarlı, I, 361); ancak bu şiirler günümüze ulaşmamıştır.

Eserleri. Fahreddin Divriğî çeşitli ilimlere dair çoğu manzum pek çok eser kaleme almıştır. Kaynaklardan tesbit edilebilen dokuz eserinden sadece üçü tam olarak günümüze ulaşmıştır.

1. Ümmühâtü’l-kelimeteyn. Ḳaṣîde fî ḳavâʿidi lisâni’t-Türk ve Ḳavâʿidü lisâni’t-Türk adlarıyla da anılan eser bugüne kadar ele geçmemiştir. Büyük bir ihtimalle Arapça yazılan bu eser Memlük Kıpçakçası’nın kaside şeklinde yazılmış bir grameri olmalıdır (Caferoğlu, II, 193).

2. ʿArâʾisü’n-nefâʾis. Farsça olduğu belirtilen (Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 143) eserin konusu bilinmemektedir.

3. el-İġrâb fi’l-iʿrâb. Nahivle ilgili olup bazı nüshaları Dımaşk Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunmaktadır (Brockelmann, II, 924; Ziriklî, VII, 99).

4. ʿİḳdü’l-beyân. Bu Arapça kaside (bedîiyye) 132 beyit olup giriş mahiyetindeki ilk elli dokuz beyti bir hükümdara övgü niteliğindedir. Muhammed adını taşıyan bu hükümdar muhtemelen Divriğî’nin hocalık ettiği el-Melikü’n-Nâsır Muhammed b. Kalavun’dur. Kasidenin British Museum ve Gotha kütüphanelerinde birer nüshası vardır (Brockelmann, II, 924).

5. Ḳaṣîde fi’l-ʿArabiyye (Ḳaṣîde fi’n-naḥv). Kaynaklarda Cemâleddin İbnü’l-Hâcib’in (ö. 646/1248) el-Kâfiye’sinin büyük bir kısmını ihtiva ettiği bildirilen eserin, Kemâleddin el-Üdfüvî’nin el-Bedrü’s-sâfir adlı eserindeki kayda göre (II, vr. 166^b) bitirilemediği anlaşılmaktadır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1345; Îżâḥu’l-meknûn, II, 232).

6. Şerḥu’l-Ḳaṣîdeti’l-müteżammine li-ʿilmi’l-ʿarûż. Aruzun on altı bahri ve bunlarla ilgili bazı uygulamaları (taktî‘ ve zihâf gibi) ihtiva etmektedir. Kaynaklarda zikredilmeyen bu eserin, müellifi tarafından 668 Şevvalinin (Haziran 1270) ilk on gününde yazılan otuz bir varaklık bir nüshası Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde Selimiye Kütüphanesi’ndedir (nr. 37).

7. Ḳaṣîde fi’n-nücûm (Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 143).

8. el-Ḳaṣîdetü’n-nebeviyye. Bu kasidenin on beyti İbn Tağrîberdî’nin el-Menhelü’ṣ-ṣâfî’si ile Kureşî’nin el-Cevâhirü’l-muḍıyye’si vasıtasıyla günümüze ulaşmıştır (bk. bibl.).

9. Naẓmü Muḫtaṣari’l-Ḳudûrî. Kudûrî’nin Hanefî fıkhıyla ilgili el-Muḫtaṣar adlı eserinin nazma çekilmiş şeklidir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1995 yılında İstanbul’da basılan 12. cildinde, 82-83 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.