GAZZÂLÎ, Zeyneb

Zeyneb el-Gazzâlî el-Cübeylî, 2 Ocak 1917 tarihinde Mısır’ın Dekahliye vilâyetine bağlı Meyyit Yaîş köyünde doğdu. Ezher Üniversitesi mezunu olduğu halde ticaretle uğraşan babası onun dinî, fikrî ve aksiyoner kişiliğinin oluşmasında derin etkiler bırakmıştır. Babası vefat ettiğinde henüz on yaşında olan Zeyneb ailesiyle birlikte Kahire’ye göç etti. On üç yaşına kadar süren resmî öğreniminin ardından fıkıh, tefsir ve hadis alanında Ezher hocalarından özel dersler aldı. On dört yaşından itibaren gazete ve dergilerde yazmaya başladı. Nûrü’l-İslâm adlı dergide seri yazıları çıktı. Genç yaşta Hüdâ Şa‘râvî’nin başkanlığını yaptığı, kadının örtüyü atmasını savunan Kadınlar Birliği’ne katıldı. Bu sırada Ezher mensuplarıyla kadın haklarına ilişkin tartışmalar yaptı; ancak İslâmî prensiplere sadık kalmaya da özen gösteriyordu. Sonunda Ezher Üniversitesi’nde dinlediği konferansların etkisiyle ve bilhassa Muhammed en-Neccâr’dan edindiği yeni bilgiler sayesinde bu teşkilâttan ayrıldı ve yirmi yaşında iken Müslüman Kadınlar Birliği’ni kurdu (Zindan Hatıraları, s. 21). Zeyneb el-Gazzâlî’nin başkanlığını yaptığı birlik Mısır’da dinî ve siyasî alanlarda, özellikle de kadın hakları konusunda çalışmalar yaptı, gerçekleştirdiği miting ve protesto eylemleriyle Mısır’ın siyaset gündeminde hayli yankılar bıraktı.

1948’de Hasan el-Bennâ ile tanıştı ve Müslüman Kardeşler Teşkilâtı’na katıldı. Hasan el-Bennâ, kendisine teşkilâtın kadın kolları ile Müslüman Kadınlar Birliği teşkilâtının birleştirilmesini teklif etti. Gazzâlî, bu teklifi kendi teşkilâtının yönetim kuruluna götürerek görüşülmesini sağladıysa da birleşme gerçekleşmedi. 1951-1958 yıllarında liderliğini üstlendiği Müslüman Kadınlar Birliği’nin üyeleriyle birlikte Mecelletü’s-seyyidâti’l-müslimât adlı haftalık bir dergi çıkardı. 1954’te yönetim Müslüman Kardeşler Teşkilâtı’nı tasfiye edip mallarına el koyunca Zeyneb’in eşinin evi dahil bütün mal varlığı ve ailenin özel eşyası devletin eline geçti. Bu olaydan sonra birçok teşkilât üyesi tutuklandı. 1959’da Müslüman Kardeşler Teşkilâtı’nın yeniden faaliyete geçmesinde önemli roller üstlendi. Teşkilât üyesi mahkûm aileleriyle yakından ilgilenip onların ihtiyaçlarını gidermeye çalıştı. 1963 yılında Seyyid Kutub’un kız kardeşi Hamîde Kutub İbrâhim vasıtasıyla Seyyid Kutub ile tanıştı (a.g.e., s. 50 vd.). 1964’te Cemal Abdünnâsır yönetimi Müslüman Kadınlar Birliği’ni ve çıkardığı dergiyi kapattı. 1965’te, fikir birliği içinde bulunduğu Seyyid Kutub ve Müslüman Kardeşler Teşkilâtı’nın çok sayıda üyesiyle birlikte Zeyneb el-Gazzâlî de tutuklanarak ömür boyu hapse mahkûm edildi. Cezaevinde altı yıl kaldı ve Suud Kralı Faysal’ın gayretleri neticesinde affedilerek 1971’de özgürlüğüne kavuştu. Hapisten çıktıktan sonraki hayatını Suudi Arabistan, Pakistan, Küveyt, Birleşik Arap Emirlikleri, Ürdün, Cezayir, Türkiye, Sudan, Hindistan, Almanya, Fransa, İngiltere, Amerika Birleşik Devletleri, Kanada, Avusturya ve İspanya gibi birçok ülkede tebliğ ve irşad faaliyetlerinde bulunarak geçirdi. Önce çağdaş âlimlerden Hâfız et-Ticânî ile, onun vefatının ardından Seyyid Muhammed Sâlim ile evlenen, ancak hiç çocuğu olmayan Zeyneb el-Gazzâlî 3 Ağustos 2005 tarihinde vefat etti.

Zeyneb el-Gazzâlî’nin görüşlerini, çeşitli eserlerinin yanı sıra tutuklu bulunduğu sürede yaşadığı sıkıntılı günlerini anlattığı Eyyâm min ḥayâtî adlı eserinde bulmak mümkündür. Bu eserindeki bilgilerden onun büyük ölçüde İbn Kesîr’in Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm’i, İbn Hazm’ın el-Muḥallâ’sı, İmam Şâfiî’nin el-Ümm’ü ve Seyyid Kutub’un Fî Ẓılâli’l-Ḳurʾân’ı gibi eserleri okuduğu ve onlardan etkilendiği anlaşılmaktadır. Kur’an’a ve hadislere dayalı bir ahlâk anlayışını benimsemiş, hemen bütün eserlerinde ahlâkî yozlaşmalar üzerinde durmuş, bu sebeple büyük önem verdiği irşad faaliyetlerinde bilhassa Hz. Peygamber’in örnek alınması gerektiğini vurgulamış, çevresindekilere Kur’ân-ı Kerîm’in ilkeleri doğrultusunda bir hayat sürmelerini tavsiye etmiştir. Onun ahlâkla ilgili görüşleri Naẓarât fî Kitâbillâh adlı tefsirinde geniş biçimde yer almaktadır. İslâm’ın geleceği konusunda erkekler kadar kadınların da sorumluluğunun bulunduğuna inanmıştır (Muhammed el-Meczûb, II, 137-138).

Eserleri. 1. Naẓarât fî Kitâbillâh. Alanında çağdaş bir kadın tarafından kaleme alınmış tek eser olma özelliği taşıyan ve Kur’an’a klasik yaklaşımla çağdaş yaklaşımı birleştirmeyi amaçlayan bir tefsir çalışmasıdır (Kahire 1994). Müellif eserinde, kendi dönemindeki İslâm toplumunun içinde bulunduğu problemlerle ilişkisi çerçevesinde Kur’an’ın hidayet yönünü ön plana çıkarmakta, âyetlerin ışığında bu problemlere çözümler bulmaya çalışmaktadır. Eseri Kur’ân’a Bakışlar adıyla Türkçe’ye çeviren Ali Akpınar’ın yazdığı (Konya 2003) giriş kısmında tefsirin kaynakları ve metodu ele alınmıştır. Gazzâlî eserini hazırlarken çoğunlukla İbn Kesîr’in Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm ve Seyyid Kutub’un Fî Ẓılâli’l-Ḳurʾân adlı eserlerini temel almakla birlikte Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî, Ebüssuûd, Cemâleddin el-Kāsımî gibi müfessirlerin eserlerinden ve hadislerden yararlanmıştır. Ona göre Kur’an’ın en iyi tefsiri sünnettir. Bu sebeple âyetleri tefsir ederken öncelikle hadis külliyatına dayanmış, ilgili âyetin indiği dönem hakkında bilgi verdikten sonra âyetlerin tefsirinde günümüzün sosyal, siyasal ve ekonomik olaylarıyla bağlantı kurmuş, zaman zaman âyetlerin hikmetlerine işaret etmiştir. Gazzâlî’nin tefsirinde dikkat çeken hususlardan biri de âyetlerde geçen olayları çok canlı bir üslûpla anlatmasıdır.

2. Eyyâm min ḥayâtî. Zeyneb el-Gazzâlî’nin en meşhur eseri olup (Kahire-Beyrut 1977) H. Hüseyingil tarafından Zindan Hatıraları başlığıyla Türkçe’ye tercüme edilmiştir (İstanbul 2001).

3. Maḳālât. Çeşitli dergilerde yayımlanmış makalelerinden oluşan eseri Mehmet Yolcu, Müslüman Aileye Doğru Yeniden İslâmî Diriliş adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (İstanbul 1991).

4. Müşkilâtü’ş-şebâb ve’l-feteyât. Savaş Kocabaş’ın Gençlerle Mektuplaşmalarım başlığıyla tercüme ettiği eser (Kayseri 1997) gençlerden müellife gelen sorular ve onlara verdiği cevaplardan oluşmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 470-471 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.