HEMEDÂNÎ, Muhammed b. Abdülmelik

Muhtemelen 463’te (1071) Hemedan’da doğdu. İlk tahsilini, bir Şâfiî fakihi ve muhaddis olan babası Ebü’l-Fazl Abdülmelik’in yanında tamamladı. Bağdat gibi önemli bir ilim ve kültür merkezinde yetişen Hemedânî, Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Muhammed b. Nakūr ile Tırâd ez-Zeynebî ve diğer bazı âlimlerden hadis okudu. Ancak daha çok tarihe ilgi duydu ve bu alanda önemli eserler kaleme aldı. 6 Şevval 521’de (15 Ekim 1127) Bağdat’ta vefat etti ve Kadı İbn Süreyc’in (Ahmed b. Ömer) kabrine yakın bir yerde babasının yanına defnedildi.

İbnü’n-Neccâr el-Bağdâdî tarih ilminin Hemedânî ile zirveye ulaştığını söyler (Safedî, IV, 38). Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, İbnü’d-Dübeysî, İbn Hallikân, İbnü’l-Fuvatî, İbnü’l-Adîm ve Zehebî gibi birçok müellif onun Tekmile’siyle diğer eserlerini kaynak olarak kullanmışlardır. İbn Asâkir de Hemedânî’den hadis rivayet etmiştir. İbnü’l-Cevzî, şeyhi Abdülvehhâb’ın onu hadis konusunda tenkit ettiğini söyler (el-Muntaẓam, X, 8).

Eserleri. Hemedânî’nin günümüze ulaştığı bilinen tek eseri Tekmiletü Târîḫi’ṭ-Ṭaberî (eẕ-Ẕeyl ʿalâ Târîḫi’ṭ-Ṭaberî) olup İbn Cerîr et-Taberî’nin Târîḫu’l-ümem ve’l-mülûk (Aḫbârü’r-rusül ve’l-mülûk) adlı eserine zeyil olarak yazılmıştır. Hemedânî, Taberî’nin, tarihinde 302 (915) yılına kadar gelen olayları anlattığı halde Abbâsî Halifesi Muktedir-Billâh’ın ilk yedi yıllık devrini çok kısa geçtiğini, bu sebeple eserine Muktedir-Billâh’ın halife olduğu 295 (908) yılından başladığını ve Müstazhir-Billâh’ın halife ilân edildiği 18 Muharrem 487 (7 Şubat 1094) tarihine kadar geldiğini söyler (Tekmiletü’t-Târîḫi’ṭ-Ṭaberî, s. 190). Rosenthal, eserin mukaddimesindeki müphem ifadelere dayanarak Hemedânî’nin Müstazhir-Billâh devrinin sonuna kadar (512/1118) vuku bulan olayları da anlattığını ileri sürer (A History of the Muslim Historiography, s. 82). Sehâvî’nin, Tekmile’nin 360 yılı başına (Kasım 970) kadar cereyan eden olayları ihtiva ettiğini söylemesi (el-İʿlân bi’t-tevbîḫ, s. 302) yanlıştır. Eserin sadece 295-367 (908-977) yıllarına ait bölümü bazı eksiklerle günümüze intikal etmiştir.

Taberî’nin üslûp ve metodunu takip eden Hemedânî Tekmile’yi Ebû Bekir es-Sûlî, Ebû Ali et-Tenûhî, Hatîb el-Bağdâdî, Ebû İshak es-Sâbî, Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, İbn Bessâm el-Bağdâdî, Kāsım el-Kādî, Ebû Ömer et-Temîmî, Ebû Hayyân et-Tevhîdî, Ebû Mansûr es-Seâlibî, Ebü’l-Hasan Ahmed b. Ca‘fer el-Bermekî, İbn Hâcib en-Nu‘mân, Sâbit b. Sinân, Ebû İshak eş-Şîrâzî ve Hilâl b. Muhassin es-Sâbî’nin kitaplarından; Ahmed b. İshak et-Tenûhî, Ebü’l-Fazl ez-Zührî ve Ebû Sa‘d es-Sûsî’den; ayrıca babasından, Ebû Sehl b. Ziyâd el-Kattân, Kādî İbn Kâmil gibi birçok âlimden ve olaylara şahit olmuş kişilerin anlattığı rivayetlerden faydalanarak yazmıştır.

Hemedânî, Hilâl es-Sâbî ve Ebû Hayyân et-Tevhîdî’nin etkisinde kalarak kısa cümlelerle ve sade bir üslûpla yazdığı eserinde Irak’tan Horasan’a, Anadolu’dan Azerbaycan’a, Deylem’den Güney Yemen’e, Mağrib’den İfrîkıye’ye kadar çok geniş bir coğrafyada cereyan eden siyasî olayların yanı sıra halife ve vezirlerle ilgili bilgilere, halife, vezir ve kumandanların yıllık gelirlerine, müsâderelerden, iltizam ve çeşitli kaynaklardan beytülmâle ulaşan gelirlere, fiyat artışlarına ve bunun siyasî istikrara etkilerine, kültür hayatına, edip ve şairlerin eserlerine, sosyal hayata, çeşitli yerlerde çıkan karışıklıklara, imar faaliyetlerine, yangınlara, Dicle ve Fırat nehirlerindeki taşkınlara kadar çeşitli hususlara yer vermiştir.

Albert Yûsuf Ken‘ân, Tekmiletü Târîḫi’ṭ-Ṭaberî’yi önce Mecelletü’l-Meşriḳ’ın çeşitli sayılarında yayımlamış (Beyrut 1955-1958), ardından bunları kitap haline getirmiştir (Beyrut 1958, 1959, 1961). Eser daha sonra Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim tarafından Taberî’nin zeyilleri (Ẕüyûlü Târîḫi’ṭ-Ṭaberî) arasında neşredilmiştir (Kahire 1977, XI, 185-489).

Hemedânî’nin günümüze kadar gelmeyen diğer eserleri de şunlardır: 1. Kitâbü ʿUnvâni (ʿUyûni)’s-siyer fî meḥâsini’l-bedv ve’l-ḥaḍar. İhsan Abbas, eseri kaynak olarak kullanan tarihçilerin kitaplarını tarayarak çok küçük bir bölümünü elde etmiştir (Şeẕerât, s. 85-90).

2. Kitâbü’l-Maʿârifi’l-müteʾaḫḫire. İbn Hallikân’ın Vefeyât’ında nakledilen bilgilerden (I, 303; V, 268) eserin tarihle ilgili olduğu anlaşılmaktadır.

3. eẕ-Ẕeyl ʿalâ Târîḫi’l-Vezîr Ebî Şücâʿ er-Rûzrâverî. Rûzrâverî’nin İbn Miskeveyh’in Tecâribü’l-ümem adlı eserine yazdığı zeylin zeylidir.

4. Ẕeylü Ṭabaḳāti’l-fuḳahâʾ. Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin eserinin zeylidir. Sehâvî bunu Ṭabaḳātü’l-fuḳahâʾ olarak kaydeder. Başta İbn Hallikân ve Sübkî olmak üzere çeşitli müellifler bu eserden nakillerde bulunmuşlardır.

5. Aḫbârü’l-vüzerâʾ. Hilâl es-Sâbî’nin Kitâbü’l-Vüzerâʾ (Tuḥfetü’l-ümerâʾ fî târîḫi’l-vüzerâʾ) adlı eserine zeyildir. Hemedânî muhtemelen, Hilâl es-Sâbî’nin oğlu Garsünni‘me’nin ʿUyûnü’t-tevârîḫ’ine de bir zeyil yazmıştır (Cahen, s. 61; Rosenthal, s. 82).

6. Aḫbâru devleti’s-sulṭân Muḥammed ve Maḥmûd. Selçuklu Sultanı Muhammed Tapar ile (1105-1118) oğlu Mahmud (1118-1131) veya Gazneli Mahmud ile (998-1030) Muhammed (1030, 1041) dönemleriyle ilgili bir eser olması muhtemeldir.

7. Kitâb fi’ş-şüʾm (Kitâbü’ş-Şüʾm).

8. Ümerâʾü’l-ḥac.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1998 yılında İstanbul’da basılan 17. cildinde, 188-189 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.