HEVVÂRÎ

220’den (835) önce günümüzde Cezayir’in kuzeydoğusunda yer alan Hevvâre bölgesindeki Cebelievrâs’ta doğdu. Kaynaklarda hayatına dair bilgiler son derece sınırlıdır. Kendisinden daha çok bilinen babası Muhakkem’in adının Muhkim/Muhakkim, nisbesinin ise Hüvvârî şeklindeki okunuşlarına da rastlanır. Cebelievrâs halkının çoğunluğu gibi (Bekrî, s. 50, 72, 73) I. (VII.) yüzyılın sonları ile II. (VIII.) yüzyılın başlarında müslüman olan Hevvâreliler’in Sünnî Melîle kabilesi hariç tamamı Hâricîliğin bir kolu olan İbâzıyye’yi benimsemiştir (DİA, XVII, 284). İlk eğitimini dönemin kadılarından olan babasından aldı. Kur’an’ı ezberledi, ilim meclislerinde ve ders halkalarında fıkıh tahsil etti. Babası adaleti, verdiği kararlardaki isabeti, doğruluğu, takvâsı ve sağlam seciyesiyle tanınırdı. İbâzıyye kaynaklarında babası Muhakkem’in Rüstemîler zamanında İbâzıyye’nin üçüncü imamı Ebû Saîd Eflah b. Abdülvehhâb döneminde (823-872) yaşadığı belirtilir (İbnü’s-Sagīr, s. 57-61). Hevvârî’nin bir müddet Cebelievrâs bölgesinde kaldıktan sonra dönemin ilim merkezi olan Kayrevan’a ve Tâhert’e gittiği tahmin edilmektedir. Bu şehirlerdeki ilim adamları faaliyetlerini ilim halkaları oluşturarak sürdürüyorlardı. Ayrıca çeşitli İslâm mezheplerine mensup edip ve âlimler de vardı. Hevvârî’nin bu merkezlerde bulunmasının onun ilmî şahsiyetinin oluşmasına büyük katkı sağladığı (Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, I, 502), buralarda mezhep farklılıklarının söz konusu edildiği tartışmalara katıldığı düşünülmektedir. Hevvârî yaklaşık 280 (893) yılında vefat etmiş olmalıdır. Kaynaklar onun altıncı tabaka âlimlerinden olduğu hususunda müttefiktir (Dercînî, II, 398). Hevvârî’ye göre (III, 385) iman kalp ile tasdik, dil ile ikrar ve bedenen amel etmektir. Kalp ile tasdik edip amel rüknünü yerine getirmeyen kişi büyük günah işlemiş olur ve ebediyen cehennemde kalır. Hevvârî, Kur’an’daki müteşâbih âyetlerin Allah’ın ilmine havale edilmesi gerektiğini vurgulamakla birlikte te’vil yoluna da gitmiştir (Hevvârî’nin görüşleri için ayrıca bk. Gilliot, XLIV/2 [1997], s. 183-221).

Hevvârî’nin bilinen tek eseri Tefsîru kitâbillâhi’l-ʿazîz olup İbâzıyye tefsirlerinin günümüze tam olarak ulaşan en eski örneğidir. Eserin mevcut yazma nüshaları XI. (XVII.) yüzyıldan geriye gitmemekle birlikte farklı İbâzî kabilelerin bu tefsirin bir nüshasına sahip olmak için savaşı göze aldıklarına dair rivayet (Yahyâ b. Ebû Bekir, s. 359-360) eserin çok tanınıp takdir edildiğini göstermektedir. Tefsiri tahkik eden Şerîfî, yaptığı uzun inceleme ve karşılaştırmalar sonunda eserin Kuzey Afrika’ya tefsir ilmini getiren Yahyâ b. Sellâm’a ait kitabın isnadları kısaltılmış ya da kaldırılmış bir şekli olduğu, dolayısıyla Hevvârî’nin bu eserini büyük ölçüde Yahyâ’nın tefsirini kendi akîdesine uygun hale getirerek oluşturduğu kanaatine varmış, ancak günümüze yalnız üçte biri ulaşan Yahyâ’nın tefsirinin tamamına yakınını ihtiva etmesinden dolayı ayrı bir öneme sahip olduğunu belirtmiştir (Hevvârî, neşredenin girişi, I, 23-38; ayrıca bk. Yahyâ b. Sellâm, neşredenin girişi, s. 19). Hevvârî’nin eseri, bu özelliğinin ötesinde kelâmî ve fıkhî meseleler açısından bir İbâzıyye tefsiri olup (Custers, I, 726; Gilliot, XLIV/2 [1997], s. 182) tefsir tarihinin ilk dönemlerine ışık tutmaktadır. Rivayet tefsiri mahiyetindeki eserde İsrâiliyat’a sıkça yer verilmiş, ilk defa Uman’da basılan eserin (I-III, Maskat 1981) ilmî neşri de yapılmıştır (nşr. Belhâc b. Saîd Şerîfî, I-IV, Beyrut 1990). Şerîfî, Hevvârî’nin tefsirindeki bazı ifadelerden hareketle onun Eḥâdîs̱ü’z-zekât ve Sünenü’ṣ-ṣalât adlı iki eseri daha bulunabileceği ihtimalinden söz etmekteyse de (I, 82, 416) kaynaklarda bunların mevcudiyetine dair bir bilgiye rastlanmamaktadır. Ebû Sitte Muhammed b. Ömer adlı bir kişinin tefsir üzerine yazdığı hâşiyenin yarım kaldığı belirtilmiştir (Hevvârî, neşredenin girişi, I, 21). Hevvârî’nin eseri üzerine Âişe Ali Muhammed Abdullah (Hûd b. Muḥakkem el-Hevvârî ve menhecühû fi’t-tefsîr, Ümmüdürman, 2001, Câmiatü’l-Kur’âni’l-Kerîm ve’l-ulûmi’l-İslâmiyye) ve Hatice Cerrahoğlu Teber (bk. bibl.) doktora, Sâmî Mahmûd Muhammed Ahmed (Menhecü’ş-Şeyḫ Hûd b. Muḥakkem el-Hevvârî fî tefsîrih, Gazze, 2002, el-Câmiatü’l-İslâmiyye) ve Abdulmelik Vergi (Hûd b. Muhakkem el-Huvvârî ve Tefsirindeki Yöntemi, 2006, Dokuz Eylül Üniversitesi) yüksek lisans çalışması yapmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 554-555 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.