KARAMAĞARALI, Osman Halûk

Aslen Yozgat’ın Karamağara köyünden olup (bugünkü Saraykent ilçesi) Karamağaralılar’ın Çapanoğulları ile çatışmalarından dolayı XIX. yüzyılın ortalarında Elazığ’a yerleşen bir Türkmen ailesinin çocuğudur. Babasının dedesi Kırım’da yüzbaşı rütbesiyle bulunmuştur. Babası tapu grup müdürü Mehmed Yümni Bey, annesi Hatice Cemile Hanım’dır. Babasının memuriyeti sırasında görev yaptığı İzmir’de doğdu. İlk ve orta okulu bu şehirde, liseyi Erzurum’da okudu. Erzurum’da evlerinin karşısında bulunan Hatuniye Medresesi’ne duyduğu hayranlık daha lise yıllarından itibaren Türk mimarlığına ilgi duymasında en önemli etken oldu ve Türk sanatı tahsil etmeye karar verdi. Ancak o dönemde üniversitelerde böyle bir bölüm bulunmadığından en yakın dal olarak 1942’de Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nin Arkeoloji Bölümü’ne yazıldı ve 1946’da mezun oldu. Ardından Ankara Etnografya Müzesi’nde asistan olarak göreve başladı. 1949 yılında Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Türk ve İslâm Sanatları Tarihi Kürsüsü’nde açılan asistanlık sınavını kazanmasına rağmen kaydı yapılmadı. Son derece sıkıntılı bir süreçten sonra konunun Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne taşınmasının ve orada yapılan uzun tartışmaların ardından 1951’de asistanlık kararı onaylandı. Böylece Cumhuriyet tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi kararıyla üniversite asistanlığına tayin edilen tek kişi oldu. Karamağaralı, asistanlık yıllarında bir taraftan doktora çalışmalarını yürütürken bir taraftan da kürsü başkanı Suut Kemal Yetkin’in İslâm Mimarisi adlı kitabının hazırlanmasına yardım etti ve “terimler” kısmını kitaba ekledi. 1954’te Anadolu’da Beylikler Devri Minberleri adlı teziyle doktor unvanını aldı. 1958’de yedek subay olarak askerlik görevini yaptıktan sonra aynı fakültede Türk ve İslâm Sanatları Tarihi Kürsüsü’nde öğretim görevlisi sıfatıyla çalışmaya devam etti. 1965’te Anadolu’da Moğol İstilâsı’ndan Sonra Yapılan Dini Mimarlık Eserlerinin Plan ve Form Özellikleri adlı tezi kabul edilerek doçent kadrosuna tayin edildi. 1982’de, Kayseri’deki Hunad Hatun Câmii’nin Restitüsyonu ve Hunad Manzûmesinin Kronolojisi Hakkında Bazı Mülâhazalar isimli takdim teziyle profesörlüğe yükseltildi.

Türk mimarlığının çeşitli dönemleri hakkında çalışmaları ve makaleleri bulunan Karamağaralı, bilhassa mimari alanında yaptığı restitüsyonlar ve yürüttüğü kazılarla tanındı. 1965-1971 yılları arasında başkanlığını yürüttüğü Sivas Çifte Minareli Medrese kazısı ve özellikle 1967-1991 yıllarında başkanlığını yaptığı Ahlat kazıları Türk sanatı ve mimarisinin bilinmeyen bazı yönlerinin ortaya çıkarılmasında önemli rol oynadı. 1983’te Gazi Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü’ne bölüm başkanı olarak tayin edildi. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’ndeki derslerini de birkaç yıl sürdürdü. 1990’da emekliye ayrıldıktan sonra da bir süre Gazi Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi’nde yüksek lisans, 1993-1995 yıllarında Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü’nde lisans ve yüksek lisans, Niğde Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nde sanat tarihi dersleri verdi. 29 Ocak 2009’da vefat etti, Ankara Karşıyaka Mezarlığı’nda, kendisinden üç buçuk ay önce vefat eden eşi Beyhan Karamağaralı’nın yanına defnedildi. Karamağaralı’nın iki evliliğinden iki kızı olmuş, ikinci evliliğini yaptığı meslektaşı Beyhan Hanım’la uzun yıllar Ahlat kazıları, Selçuklu mezarlığı ve yüzey araştırmaları üzerine çalışmıştır.

Almanca ve Fransızca bilen Karamağaralı ilmî şahsiyeti yanında bir fikir adamı olarak da tanınmıştır. 1940’lı yıllardan itibaren Türkçülük hareketinin ön saflarında yer almış, idealist, milliyetçi kişiliğiyle birçok faaliyette aktif rol oynamıştır. 1944 Türkçülük-Turancılık olaylarında polis tarafından aranan kişiler arasındaydı. 1946’da Ankara’da kurulan Millî Oyunları Derleme ve Yayma Derneği’nde yöneticilik yaptı. 1947’de beş sayı çıkarılabilen Kürşad adlı milliyetçi derginin sahibi ve yazı işleri müdürü oldu, 1947-1951 arasında Türk Kültür Derneği’nin başkanlığını yürütmüş, 1951-1952’de kurucuları arasında yer aldığı Türk Milliyetçiler Derneği’nin kurucu genel başkanlığını üstlenmiştir. 1971’de üniversite öğretim üyeleri ve öğretmenlerden oluşan bir grupla birlikte Ülkücü Öğretim Üyeleri ve Öğretmenleri Derneği’nin (Ülkü-Bir) kurulmasına öncülük etmiş ve ilk iki yıl başkanlığını yürütmüştür. Daha pek çok milliyetçi kuruluşta yer alan Karamağaralı, milliyetçilik, Türklük ve Turancılık ile ilgili görüşlerini içeren makale ve yazılarını Mefkûre, Kürşad, Orkun ve Töre dergilerinde yayımlamıştır.

Eserleri. Karamağaralı doktora, doçentlik ve profesörlük çalışmaları ve Ahlat (1975) adlı kitabı yanında birçok makale yazmış olup başlıcaları şunlardır: “Çorum Ulu Câmii’ndeki Minber” (Sanat Tarihi Yıllığı, 1964-1965, [İstanbul 1965], s. 120-142); “Mevlâna’nın Türbesi” (Türk Etnografya Dergisi, sy. VII-VIII [İstanbul 1966], s. 38-42); “Ahlat’ta Bulunan Tümülüs Tarzındaki Türk Mezarları” (Önasya, V/59-60 [Ankara 1970], s. 5-6); “Anadolu Selçuklu Kervansarayları” (a.g.e., VI/61-62 [Ankara 1970], s. 4-5); “Erzurum’daki Hâtuniye Medresesi’nin Tarihi ve Bânisi Hakkında Mülâhazalar” (Selçuklu Araştırmaları Dergisi, III [Ankara 1971], s. 209-247); “Kayseri’deki Hunad Hatun Câmii’nin Restitüsyonu ve Hunad Manzûmesinin Kronolojisi Hakkında Bazı Mülâhazalar” (AÜİFD, XXI [1976], s. 199-245); “Erzurum Ulu Camii” (AÜ İlâhiyat Fakültesi Yıllık Araştırmalar Dergisi, III [Ankara 1981], s. 137-177); “Sâhib Atâ Camii’nin Restitüsyonu Hakkında Bir Deneme” (Rölöve ve Restorasyon Dergisi, sy. 3 [Ankara 1982], s. 49-75); “Konya Ulu Camii” (a.g.e., sy. 4 [Ankara 1982], s. 121-132); “Türk Camii Mimarisinde Mekân Gelişmesi ve Ayasofya Mes’elesi” (Ekrem Hakkı Ayverdi ve Osmanlı Mimarisi Sempozyumu, Ankara 2002, s. 83-108); “Büyük Bir Kültür ve Sanat Merkezi Ahlat” (Türkler Ansiklopedisi, Ankara 2002, VII, 798-804); “Konya’daki İplikçi Camii’nin Asli Hali ve Ehemmiyeti” (Sanatta Anadolu-Asya İlişkileri Beyhan Karamağaralı Armağanı, Ankara 2006, s. 277-296); “Ahlat Kazıları (1967-1991)” (II. Van Gölü Havzası Sempozyumu 4-7 Eylül 2006 Bitlis, Ankara 2007, s. 83-96).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 24-25 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.