KÂŞÂNÎ, Âyetullah

Irak’ta merci-i taklîd Hasan eş-Şîrâzî’den ders alan babası Seyyid Mustafa Kâşânî oğlunun 1300’de (1882) doğumundan bir süre önce İran’a gitti. Daha sonra on altı yaşlarındaki Kâşânî ile birlikte hac görevini ifa ederek dönüşte Necef’e yerleşti. Kâşânî burada babasından, Ahund Molla ve Mirza Hüseyin el-Halîlî et-Tahrânî gibi âlimlerden fıkıh ve usul dersleri aldı. Uzun ve dalgalı siyasî kariyeri boyunca sürdürdüğü ısrarlı meşrutiyet taraftarlığı bu hocalarının tesirine bağlanmaktadır. Necef’te Âgā Ziyâeddin el-Irâkī’den icâzet aldı. Siyasî kariyerinin parlaklığı yanında daha yirmi beş yaşında iken ilmî başarılarıyla da çevresindeki âlimlerin takdirlerini kazandı ve müctehid olarak görülmeye başlandı.

Siyasî ve askerî mücadeleye atılması, İngiliz güçlerine karşı Mirza Muhammed Takī-i Şîrâzî’nin önderliğinde babasıyla birlikte Kûtül‘amâre savunmasına katılmasıyla başladı (1915). Savaş sonunda Necef’te Medrese-i Alevî diye bilinen, geleneksel müfredat yanında tabii ilimlerin de okutulduğu, öğrencilere askerî eğitim verilen yeni bir medrese kurma projesini başlattı. Ancak bu girişim Necef’teki mutaassıp çevrelerin muhalefetiyle karşılandı. I. Dünya Savaşı’nın ardından Filistin’in Balfour Deklarasyonu’nca (1917) yahudilere teslimi, ülkesini İngiltere’nin mandasına çevirme tehlikesi taşıyan İngiliz-İran antlaşması ve Irak’ta bir İngiliz manda idaresi kurma projesi gibi gelişmeler ondaki İngiliz aleyhtarlığını uyandırdı. Yine Muhammed Takī-i Şîrâzî’nin Irak’taki İngiliz güçlerine karşı isyanına katıldı (1920). İsyanı bastıran İngilizler’in gıyabında ölüme mahkûm ettiği Kâşânî İran’a kaçmak zorunda kaldı; Tahran’da son Kaçar hanı Ahmed Şah tarafından takdirle karşılandı (Şubat 1921).

Kaçar hânedanını yıkıp tahta çıkan Rızâ Han’a diğer birçok dinî liderin aksine muhalefet göstermediği gibi muhtemelen yeni şahın İran’ın çıkarlarının daha enerjik bir savunucusu olacağı beklentisiyle Meclis-i Müessisân üyeliğini kabul etti. Uzun süre sükûnetini koruyup Tahran’daki evinde küçük bir ders halkasına fıkıh okutmasının ardından Rızâ Han’ın İran için zararlı gördüğü politikalarını kınamak ve Anglo-İran Petrol Şirketi ile 1933’te yapılan anlaşmayı protesto etmek üzere sessizliğini bozdu.

Kâşânî 1941’de İran’ın İngiliz, Amerikan ve Rus güçlerince işgal edilip Rızâ Han’ın devrilmesiyle birlikte siyasî arenaya tekrar girdi. İran’daki Alman ajanları ve Ortadoğu’daki İngiliz çıkarlarının düşmanlarıyla iş birliği yapma suçlamasıyla tutuklandı (1943). Suçlu bulunarak önce Erâk’ta, ardından Reşt’te (bir rivayete göre Kirmanşah) savaş sonuna kadar aile fertleriyle görüştürülmeksizin ev hapsinde tutuldu.

Savaştan sonra Kâşânî’nin İran devlet adamlarıyla çatışması gecikmedi. Ocak 1945’te basın özgürlüğünü kısıtlayıcı bir kanun tasarısına muhalefetiyle Başbakan İbrâhim Hakîmî’nin istifasına yol açtı. Ardından onun yerine geçen İngiliz dostu Ahmed Kıvâmüssaltana ile de bir senato kurulması hususunda anlaşamayınca tutuklanarak (1946) Kazvin yakınlarındaki Behcetâbâd köyünde birkaç ay ev hapsinde tutuldu. Bu sırada meclise seçildi ve bir grup vekil onun önderliğinde Mücâhidîn-i İslâm adlı bir parti kurdu.

Kâşânî meclis dışında, Nevvâb-ı Safevî tarafından kurulan Fidâiyyân-ı İslâm hareketiyle de yakın temas içinde oldu. İlişkilerinin yakınlığı ve İngiliz sömürgeciliği karşıtı tutumları sebebiyle bazan Fidâiyyân-ı İslâm’ın gerçek lideri olarak görüldü. Ancak onun parlamenter politik eylemi tercih etmesine karşılık Fidâiyyân-ı İslâm’ın doğrudan parlamento dışı hareketi benimsemesi aralarının açılmasına yol açtı.

Muhammed Rızâ Şah Pehlevî’ye karşı bir suikast girişiminde (4 Şubat 1949) Fidâiyyân-ı İslâm suçlanarak faaliyeti yasaklandı. Bu örgütle bağlantısı olduğu ileri sürülen Kâşânî de tutuklanarak sürgüne gönderildi. Bunun asıl sebebi muhtemelen, Anglo-İran Petrol Şirketi’nin tekelinde olan petrol endüstrisinin millîleştirilmesi yönünde kışkırtıcılık yapmasıydı. Beyrut’taki sürgün hayatı sırasında kısmen Fidâiyyân-ı İslâm’ın desteğiyle meclise yeniden seçildi ve 10 Haziran 1950 tarihinde Tahran’a döndü.

Petrol endüstrisinin millîleştirilmesine muhalefeti ve İngilizler’e yakınlığıyla tanınan Başbakan Ali Rezmârâ, Fidâiyyân-ı İslâm’a mensup Halîl Tahmasbî tarafından öldürülünce (7 Mart 1951) Kâşânî onun savunmasını üstlendi ve nüfuzunu kullanıp beraat etmesini sağladı. Ancak bu olaydaki başarılarından güç alarak müstakbel iktidardan kendilerine pay almak için çalışmasını isteyen Fidâiyyân-ı İslâm’la yakın ilişkileri sona erdi. Onun asıl hedefi, petrol endüstrisinin millîleştirilmesini sağlayabileceğini düşündüğü Muhammed Musaddık başkanlığında geniş tabanlı bir koalisyon oluşturmaktı. Sonuçta Musaddık Fidâiyyân-ı İslâm’a karşı harekete geçince (Haziran 1951) Kâşânî’nin tepkisini çekmedi.

Petrol endüstrisinin millîleştirilmesiyle ilgili yasa Rezmârâ’nın öldürülüşünün ertesi günü meclisten geçti ve Musaddık büyük oranda Kâşânî’nin desteği sayesinde başbakanlığa getirildi. Artık yeni iktidarı güçlendirmeye çalışan Kâşânî İran halkını dinî bir vecîbe olarak devlet tahvillerini almaya yöneltti ve İngilizler’i millîleştirmeyi silâh gücüyle ilgaya kalkışmaları durumunda topyekün savaşla tehdit etti. Sarayla aralarındaki gittikçe büyüyen bir anlaşmazlık yüzünden istifa eden (17 Temmuz 1952) Musaddık’ın yerine Kıvâmüssaltana geçti. Bunun üzerine Kâşânî’nin, İngiliz ajanlığı ile itham ettiği yeni başbakana karşı Tahran’da düzenlediği geniş çaplı gösteriler sonuç verdi ve Kıvâmüssaltana istifa ederek Musaddık başbakanlığa geri döndü. Ancak Musaddık, Kâşânî’ye yalnız meclis başkanlığı vererek kabine tayinlerinde görüşlerine başvurmayınca araları açılmaya başladı. Daha sonraki günlerde Musaddık’ın politikasından duyduğu rahatsızlık ilişkilerinin daha da gerginleşmesine yol açtı. Musaddık’ın 19 Ağustos 1953’te askerî darbeyle devrilmesinden sonra da Kâşânî, önce İngiltere ile diplomatik ilişkilerin yeniden başlatılmasını, ardından meclis seçimlerine hile karıştırılmasını ve daha sonra petrol endüstrisinin işletilmesi için uluslararası bir konsorsiyumla yapılan anlaşmayı protesto etti. Hükümet susturmak istediği Kâşânî’yi dört buçuk yıl önceki Rezmârâ suikastına karışma suçlamasıyla tutuklattı (Ekim 1955). Âyetullah Burûcirdî’nin aracılığıyla serbest bırakılmasının ardından (Ocak 1956) Kâşânî siyasî hareketten büyük ölçüde uzaklaştı.

XX. yüzyıl İran tarihinin önemli şahsiyetlerinden sayılan Kâşânî, muhtemelen hükümet ajanlarınca oğlu Seyyid Mustafa’nın kaçırılıp öldürülmesinin (1958) ardından geçirdiği derin buhrandan çıkamayıp 14 Mart 1962 tarihinde vefat etti ve Tahran’ın güneyindeki Şah Abdülazîm Mezarlığı’nda oğlunun yanına defnedildi.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2022 yılında Ankara’da basılan 25. cildinde, 6-7 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.