KEHHÂLE, Ömer Rızâ

Dımaşk’ta doğdu. Ticaretle meşgul olan bir ailenin çocuğudur. İlk ve orta öğrenimini Şam’da yaptı. Yüksek öğrenim için bir yıl Lübnan’da bulunduysa da geri kalan tahsilini yine Şam’da tamamladı. Bir süre ilkokul öğretmenliği yaptıktan sonra baba mesleği olan ticaretle uğraşmaya başladı. Bu sebeple Cezayir, Fransa, İngiltere, Nijerya ve Sierra Leone’u gezdi. Seyahatin amacı zamanla değişerek ilmî inceleme gezisine dönüştü. Bu ülkelerin etnolojisine dair araştırmalarının ürünü olarak kaleme aldığı otuz makaleyi Elif Bâ gazetesinde yayımladı. Makaleler, Suriye Eğitim Bakanı ve el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî’nin başkanı Muhammed Kürd Ali’nin dikkatini çekti. Konferans vermesi için başbakan tarafından akademiye davet edildi. Şam’daki Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de otuz iki yıl memur ve müdür olarak görev yaptı. Bu süre içinde çok sayıda Doğulu ve Batılı âlim, edebiyatçı ve araştırmacıyla tanışma imkânı buldu. Daha sonra Şam’daki el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî’ye tayin edilen Kehhâle bu görevi sırasında el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī, el-Meclisü’l-a‘lâ li’l-ulûm ve’l-fünûn ve’l-âdâb ve’l-ulûmi’l-ictimâiyye (Dımaşk), el-Cem‘iyyetü’l-Mısriyye li’d-dirâsâti’t-târîhiyye, el-Meclisü’l-a‘lâ li’ş-şuûni’l-İslâmiyye (Mısır) ve Cem‘iyyetü’t-türâsi’l-ilmî (Halep) gibi kurumlara üye olarak seçildi. 30 Kasım 1987’de Şam’da vefat etti ve Bâbüssagīr Kabristanı’na defnedildi.

Eserleri. Daha çok ansiklopedik çalışmaları olan Kehhâle’nin en önemli eseri Muʿcemü’l-müʾellifîn’dir. Tam adı Muʿcemü’l-müʾellifîn: Terâcimü muṣannifi’l-kütübi’l-ʿArabiyye olan eserde Kehhâle kendi zamanına kadar Arapça eser yazan vefat etmiş müellifleri ele almıştır. Alfabetik olan bu çalışmada bir müellifin kısaca hayatından bahsedildikten sonra eserleri zikredilir. Çok eser sahibi müelliflerin çalışmalarından farklı alanlarda beş tanesi kaydedilir. Ardından bibliyografya verilir. Muʿcemü’l-müʾellifîn, son iki cildi indeks olmak üzere on beş cilt (sekiz mücelled) olarak basılmıştır (Dımaşk 1376-1381/1957-1961). Kehhâle, bu baskının XIII. cildine eklediği küçük hacimli el-Müstedrek’in yanı sıra müstakil bir el-Müstedrek daha kaleme almış ve önceki ciltlerde yer almayan veya eserin baskısından sonra vefat eden müellifleri eklemiştir (Beyrut 1406/1985). Ferrâc Atâ Sâlim, el-Müstedrek’leriyle birlikte eserin dört ciltlik şahıs isimleri indeksini hazırlamıştır (Keşşâfü Muʿcemi’l-müʾellifîn li-Keḥḥâle, Riyad 1419/1998). Ferrâc Atâ bu indekste şahısların ölüm tarihini tekrar vermiş, bazı kişiler hakkında tanıtıcı kısa cümleler yazmıştır. Ayrıca isimleri numaralayarak 19.100 isim belirlemiştir. Kehhâle’nin büyük emek mahsulü olan bu çalışması takdirle karşılanmakla birlikte bazı hataları da tesbit edilmiştir. Eserde alfabetik sıralama yanlışları yapılması, aynı kişilerin farklı isim ve lakaplarından dolayı farklı yerlerde mükerreren zikredilmesi, tarihlerin yanlış veya eksik yazılması, bazı yer, şahıs ve kitap isimlerinin yanlış kaydedilmesi, bir kısım müelliflerin daha az bilinen isimleriyle yazılması, bazı eserlerin yanlış müelliflere izâfe edilmesi eserin eleştirilen noktalarıdır. İdrîs b. Mâhî el-Kaytûnî, İsmâil b. Ali el-Ekva‘, Abdullah el-Habeşî eserdeki bu hataları konu alan makaleler yazdıkları gibi (bk. bibl.) Ferrâc Atâ da indeksinde hatalara işaret etmiştir (Keşşâf, I, s. t-s). Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf esere bir tekmile yazarak 1397-1415 (1977-1995) yılları arasında vefat eden müellifleri eklemiştir (Beyrut 1418/1997).

Kehhâle’nin diğer başlıca eserleri de şunlardır: Muʿcemü ḳabâʾili’l-ʿArabi’l-ḳadîme ve’l-ḥadîs̱e (I-V, Dımaşk 1368; Beyrut 1395/1975); Fihrisü Mecelleti’l-Mecmaʿi’l-ʿilmiyyi’l-ʿArabî bi-Dımaşḳ li-müddeti erbaʿîn sene (I-VII, Dımaşk 1375/1956); el-ʿÂlemü’l-İslâmî (I-II, Dımaşk 1958, 1984); Aʿlâmü’n-nisâʾ fî ʿâlemeyi’l-ʿArab ve’l-İslâm (I-V, Dımaşk 1377-1379/1958-1959; Beyrut 1982); Coġrâfiyyetü Şibhi Cezîreti’l-ʿArabiyye (nşr. Ahmed Ali, Kahire 1384/1964); el-Luġatü’l-ʿArabiyye ve ʿulûmühâ (Dımaşk 1391/1971); el-ʿUlûmü’l-baḥte fi’l-ʿuṣûri’l-İslâmiyye (Dımaşk 1392/1972); el-ʿUlûmü’l-ʿameliyye fi’l-ʿuṣûri’l-İslâmiyye (Dımaşk 1392/1972); et-Târîḫ ve’l-coġrâfiyye fi’l-ʿuṣûri’l-İslâmiyye (Dımaşk 1392/1972); el-Fünûnü’l-cemîle fi’l-ʿuṣûri’l-İslâmiyye (Dımaşk 1392/1972); el-Münteḫab min maḫṭûṭâti’l-Medîneti’l-Münevvere (Dımaşk 1393/1973); ʿUlûmü’d-dîni’l-İslâmî (Dımaşk 1394/1974); Muḳaddimât ve mebâḥis̱ fî ḥaḍâreti’l-ʿArab ve’l-İslâm (Dımaşk 1394/1974); el-ʿArab men hüm ve mâ ḳīle ʿanhüm (Beyrut 1399/1979); el-Merʾe (I-II, Beyrut 1979); el-Ḥub (Beyrut 1404/1984, 2. bs.); Muʿcemü muṣannifi’l-kütübi’l-ʿArabiyye fi’t-târîḫ ve’t-terâcim ve’l-coġrâfiyye ve’r-raḥalât (Beyrut 1406/1986).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2022 yılında Ankara’da basılan 25. cildinde, 189-190 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.