https://islamansiklopedisi.org.tr/kirmani-rukneddin
Şevval 457’de (Eylül 1065) Kirman’da doğdu. Burada babasından, daha sonra yerleştiği Merv’de ise Muhammed b. Hüseyin el-Ersâbendî ve Ubeydullah b. Muhammed b. Erdeşîr el-Hişâmî’den hadis dinledi. Horasan bölgesinde Hanefî âlimlerinin imamı durumunda olan Kirmânî’den ders alanlar arasında el-Ensâb müellifi Abdülkerîm b. Muhammed es-Sem‘ânî, Tâceddin Abdülgafûr b. Lokmân el-Kerderî, Muhammed b. Yûsuf es-Semerkandî, Muhammed b. Abdürreşîd el-Kirmânî, Ömer b. Abdülkerîm el-Versekî bulunmaktadır. Eserleri Horasan ve Irak bölgesinde yayılmış olan Kirmânî 20 Zilkade 543 (1 Nisan 1149) tarihinde Merv’de vefat etti.
Eserleri. 1. et-Tecrîd (et-Tecrîdü’r-Rüknî). Fıkha dair olan eser (Murad Molla Ktp., nr. 1084) müellifin öğrencisi Tâceddin el-Kerderî tarafından el-Müfîd ve’l-mezîd adıyla şerhedilmiştir (Beyazıt Devlet Ktp., Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, nr. 181).
2. el-Îżâḥ. Kureşî, İbn Kutluboğa ve daha sonra gelen Hanefî tabakat müellifleri, Kirmânî’nin et-Tecrîd’e el-Îżâḥ adıyla bir şerh yazdığını belirtiyorlarsa da Cârullah Efendi bölümünde kayıtlı nüshanın üstüne Veliyyüddin Cârullah tarafından düşülen notta bu eserin et-Tecrîd’in değil Muḫtaṣarü’l-Kerḫî’nin şerhi olduğu, el-Îżâḥ ve ardından yazılan et-Tecrîd’in önsözlerinin de bunu gösterdiği belirtilmiş, dolayısıyla Kureşî ile İbn Kutluboğa’nın verdiği bilginin yanlış olduğuna dikkat çekilmiştir (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 586, Esad Efendi, nr. 964; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1230; Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 540; ayrıca bk. Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1635, dipnot 2).
3. Şerḥu’l-Câmiʿi’l-kebîr. Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’ye ait eserin şerhidir. Yazma nüshalarında Nüketü’l-Câmiʿi’l-kebîr, İşârâtü’l-Câmiʿi’l-kebîr ve el-İşârât ilâ nüketi’l-Câmiʿi’l-kebîr adlarıyla da anılmaktadır (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 1554, Lâleli, nr. 804; İÜ Ktp., AY, nr. 3275; ayrıca bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 289).
4. Fetâvâ (Fetâvâ Ebi’l-Fażl). Kirmânî’nin sağlığında 24 Zilhicce 519’da istinsah edilmiş, öğrencilerinden Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Esterâbâdî’ye ait bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Yenicami, nr. 626). Kirmânî’nin fetvaları ayrıca öğrencilerinden Ebû Bekir Rükneddin Muhammed b. Abdürreşîd el-Kirmânî’nin (ö. 565/1170) altı Hanefî fakihinin fetvalarını derlediği Cevâhirü’l-fetâvâ içinde ilk sırada yer almaktadır (bk. Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 615). Bu eserin birçok nüshası günümüze ulaşmıştır (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 603, 604; Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 567, 586; Cârullah Efendi, nr. 921; Çorlulu Ali Paşa, nr. 266; Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 401; Hasan Hüsnü Paşa, nr. 329).
Kâtib Çelebi, Kirmânî’nin Kitâbü’l-Ḥayż adlı bir eserinden daha bahsetmektedir (bk. Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1414).
BİBLİYOGRAFYA
Sem‘ânî, el-Ensâb, X, 401.
a.mlf., et-Taḥbîr fi’l-muʿcemi’l-kebîr (nşr. Münîre Nâcî Sâlim), Bağdad 1395/1975, I, 405-406.
Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XX, 206.
Kureşî, el-Cevâhirü’l-muḍıyye, II, 388-390.
İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim fî men ṣannefe mine’l-Ḥanefiyye (nşr. İbrâhim Sâlih), Beyrut 1412/1992, s. 122.
Süyûtî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn (nşr. Ali Muhammed Ömer), Kahire 1396/1976, s. 64.
Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn (Lecne), I, 287-288.
Temîmî, eṭ-Ṭabaḳātü’s-seniyye, IV, 302-303.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 211, 345, 615; II, 1220, 1414, 1635.
Leknevî, el-Fevâʾidü’l-behiyye, s. 91-92, 176.
Brockelmann, GAL, I, 462-463; Suppl., I, 289, 641.
Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), VI, 204.
