METHAFÜ’l-FENNİ’l-İSLÂMÎ

Hidiv İsmâil Paşa’nın emriyle kuruluş hazırlıklarına başlanan müze, 1297 (1880) yılında Dârü’l-âsâri’l-Arabiyye adıyla Hâkim Camii’nin doğu eyvanında faaliyete geçmiş, 1903’te Bâbülhalk (Ahmed Mâhir) Meydanı’nda dönemin Avrupaî müzecilik anlayışına göre inşa edilen özel binasında ziyarete açılmıştır; adı 1952 yılından beri Methafü’l-fenni’l-İslâmî’dir.

Başta Kahire olmak üzere ülkenin her tarafından toplanan İslâm sanat eserlerinden meydana gelen koleksiyonlarının büyük bir kısmını özellikle cumhuriyet öncesi kraliyet ailesinin ve bazı sanat severlerin bağışları oluşturmaktadır. Müzenin koleksiyonlarını arttırmak ve zenginleştirmek amacıyla 1910 yılında kazı çalışmalarına başlanmış ve Asyût’un güneybatısındaki Derneke’de yapılan ilk kazılarda çok zengin mensucat kalıntıları bulunmuştur. Müze en büyük kazısını Fustat harabelerinde yapmış ve ortaya çıkardığı, birçoğu İslâm dünyasında en eski olma özelliği taşıyan madenî, ahşap, cam, çini, pişmiş toprak vb. eşya örnekleriyle halı parçalarını vitrinlerinde teşhir etmiştir.

Müzenin yirmi beş salonunda sergilenen eserlerin depolardakilerle birlikte toplam sayısı 100.000’in üstündedir. İslâm’ın başlangıcından XIX. yüzyılın sonuna kadar geniş bir dönemi kapsayan bu eserler çoğunlukla Mısır kaynaklı olup silâhlar, mücevherler, halılar, kumaşlar, yazma kitaplar, ölçü ve tartı aletleri, sikke ve madalyalar, ahşap, metal, taş, çini, pişmiş toprak ve cam eserler gibi seksiyonlar halinde sınıflandırılmıştır. En zengin koleksiyonlardan biri olan çini ve pişmiş toprak (seramik) çanak çömlekler genellikle Fustat’taki kazılarda bulunmuştur; ayrıca Irak, İran, Suriye, Anadolu, Kuzey Afrika, Endülüs ve Çin’den gelenlerin de sayısı fazladır. Çeşitli örnekler, müslüman ustaların Çin yapım ve bezeme tekniklerini başarıyla taklit ederek yeni çini tipleri ürettiklerini göstermektedir. Cam eşya seksiyonunda, çoğu Sultan Hasan Camii’nin kullanılmayan bölümlerinden çıkarılan XIII-XV. yüzyıllara ait çok sayıda kandil mevcuttur. Ayrıca Fustat kazılarından elde edilen ve diğer bölgelerden derlenen cam kaplar da yekün tutmakta ve bunlar İslâm dünyasında cam sanatının gelişimini ortaya koymaktadır. Taş ve alçı işleriyle ilgili bölümde kûfî ve nesih yazılı çok sayıda mezar taşı ile Fâtımî ve Memlük dönemi bina duvarlarının süslenmesinde kullanılan büyük paneller bulunmakta, özellikle renkli mermer, kuvars, akik gibi taşlardan oyularak yapılmış çeşitli kaplar ve vazolar dikkat çekmektedir. 50.000 civarında parçadan oluşan sikke ve madalya koleksiyonu çok nâdir örnekler ihtiva etmektedir; bunların en eskisi 77 (696) yılına ait bir dinardır. Ölçü ve tartı aletleriyle mühür koleksiyonu, İslâm tarihinin farklı dönemlerindeki ekonomik gelişmelerin takibine ve yönetici isimlerinin kronolojik olarak belirlenmesine imkân vermektedir. Birçok kapı, pencere, mimari unsur ve mobilya barındıran ahşap eserler seksiyonu dünyaca ünlüdür. Halı-kilim seksiyonu da dünyanın nâdir koleksiyonlarından biri sayılır. Müzede ünlü Memlük halılarının yanı sıra Anadolu, Kafkasya, İran ve Orta Asya halıları sergilenmektedir. Çoğu Kur’ân-ı Kerîm’lerden oluşan müzedeki yazma kitaplar seksiyonunda ciltçilikle ilgili malzemeler ve ilk İslâmî cilt örneklerinden bazıları da yer almaktadır. Silâh koleksiyonunda daha çok Memlük, Osmanlı ve İran yapımı silâhlarla zırhlar bulunmaktadır.

Müzedeki seksiyonlar için çeşitli kataloglar yayımlanmış olup başlıcaları şunlardır: 1. Max Herz, Catalogue sommaire des monuments exposés dans le Museé national de l’art arabe (Le Caire 1895, 1906). Eser Arapça ve İngilizce’ye de çevrilmiştir (ed. Stanley Lane-Poole, Catalogue of the National Museum of Arab Art, London 1896; trc. Ali Bek Behcet, Fihris muḳteneyâti Dâri’l-Âs̱âri’l-ʿArabiyye ve lemʿa fî târîḫi fenni’l-miʿmâr ve sâʾiri’l-fünûni’ṣ-ṣınâʾiyye bi-Mıṣr, Kahire 1909). 2. Max Herz, A Descriptive Catalogue of the Objects Exhibited in the National Museum of Arab Art: Preceded by a Historical Sketch of the Architecture and the Industrial Arts of the Arabs (Cairo 1907 [2. baskı]). 3. Ḥafriyyâtü’l-Fusṭâṭ: Mecmûʿatü’l-menâẓıri’l-futûcrâfiyye (Kahire 1928). 4. Gaston Wiet, Catalogue général du Musée arabe du Caire: Lampes et bouteilles en verre émaillé (Le Caire 1929, 1982). 5. Gaston Wiet, Album du Musée arabe du Caire (İngilizce trc. K. A. C. Cresswell, Arapça trc. Hasan Hawari, Le Caire 1930). 6. Edmond Pauty, Catalogue général du Musée arabe du Caire: Les bois sculptés jusqu’à l’époque ayyoubide (Le Caire 1931). 7. Jean David Weill, Catalogue général du Musée arabe du Caire: Les bois à épigraphes jusqu’à l’époque mamlouke (I-II, Le Caire 1931-1936). 8. Catalogue général du Musée arabe du Caire: Stèles funéraires (haz. Gaston Wiet, Hassan Hawary ve Hussein Rached, I-X, Le Caire 1932-1942). 9. Stèles funéraires (nşr. Institut Français d’Archéologie Orientale, Le Caire 1932). 10. Zekî Muhammed Hasan, Künûzü’l-Fâṭımiyyîn (Kahire 1937). 11. Muhammed Mustafa, Secâcîdü’ṣ-ṣalâti’t-Türkiyye (Kahire 1953; İng. trc. Abd el-Rahman F. Mohamed, Turkish Prayer Rugs, Cairo 1953). 12. Abdurrahman Fehmî (Abdel-Rahman Fahmy), Collections of the Museum of Islamic Art: Early Islamic Coin Weights (Cairo 1957). 13. Muhammed Mustafa (Mohamed Mostafa), Guide to the 2^nd Temporary Exhibition: Unity in Islamic Art (Cairo 1958). 14. Abdurrahman Fehmî Muhammed, Mevsûʿatü’n-nuḳūdi’l-ʿArabiyye ve ʿilmi’n-nümmiyyât bi-mecmûʿati Metḥafi’l-fenni’l-İslâmî (Kahire 1965). 15. Catalogue général du Musée de l’art islamique du Caire (Le Caire 1971 [Institut Français d’Archéologie Orientale]). Eser Gaston Wiet’e ithaf edilmiştir. 16. Abdürraûf Ali Yûsuf (Abd al-Ra’uuf Alii Yuusuf), The Museum of Islamic Art: Recent Acquisitions and Craft Implements (nşr. Museum of Islamic Art, Cairo 1978). 17. Gaston Wiet, Catalogue général du Musée arabe du Caire: Objets en cuivre (Cairo 1984). 18. Mâyise Mahmûd Dâvûd, el-Meskûkâtü’l-Fâṭımiyye bi-mecmûʿati Metḥafi’l-fenni’l-İslâmî bi’l-Ḳāhire (Kahire, ts. [1991 ?]).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2004 yılında Ankara’da basılan 29. cildinde, 405-406 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.