MUHAMMED SAÎD

9 Ocak 1920’de Hindistan’ın Delhi şehrinde doğdu. Doğu Türkistan’dan (Kâşgar) Hint yarımadasına göç etmiş bir aileye mensuptur. Geleneksel Doğu tıbbı uzmanı ve Delhi’de Hemderd Devâhâne’nin kurucusu Hekim Abdülmecîd’in (ö. 1922) oğludur. Muhammed Saîd, Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledikten sonra özel hocalardan Arapça, Farsça, İngilizce ve matematik öğrenimi gördü. Yetişmesinde bilhassa annesi Râbia Begüm ile ağabeyi Hekim Abdülhamîd’in önemli etkisi oldu. Gazetecilik mesleğine ilgi duymasına rağmen 1935 yılının sonlarında ağabeyinin tıp eğitimi alması yönündeki tavsiyesi üzerine Delhi’de Ayurvedic and Unani Tibbi College’a girdi. Talebeliği sırasında Hemderd Devâhâne’de ağabeyinin yanında ilâç yapımını öğrendi. 1940’ta Doğu tabâbeti diploması ile mezun olmasının ardından eczacılığın yanı sıra hekimlik yapmaya başladı. Ağabeyi ile birlikte Hemderd Devâhâne’nin özellikle geleneksel tıp alanında tanınmış bir kurum durumuna gelmesini sağladı.

Pakistan’ın bağımsızlığı sürecinde Muhammed Ali Cinnah’ın önderliğindeki Hindistan Müslümanları Birliği’nin gençlik koluna üye olan Muhammed Saîd, 1947’de Pakistan’ın kurulmasından sonra bu ülkeye göç ederek Karaçi şehrine yerleşti. 1948-1949’da Karaçi’deki Kotwal Building School’da öğretmenlik yaptı. 19 Temmuz 1948’de kurduğu Hemderd Devâhâne’de hekimliğin yanı sıra bitkisel ilâç üretimiyle meşgul oldu. 1953’te vakıf haline getirilen müessese kısa sürede büyük bir ilâç sanayii tesisine dönüştü ve 1964 yılında Pakistan Hamdard Foundation adını aldı.

Muhammed Saîd, 1958’de geleneksel tıp eğitimi vermek üzere Câmia-i Tıbbiyye-i Şarkıyye’yi (Hamdard Tibbia College) kurdu. Burası daha sonra kurulacak olan Hemderd Üniversitesi’nin temelini oluşturdu. Aynı yıl açılan Doğu Tabâbetini Destekleme Cemiyeti’nin başkanlığını yaptı. Bir heyetle birlikte 1963’te Çin’e giderek geleneksel Doğu tabâbetine dair konferanslar verdi. Çin’deki izlenimlerini, Çin tıbbı konusunda halen başvuru kaynağı ve bu alanda ilk örnek olan Medicine in China adlı eserinde derledi (Karachi 1981).

1967’de Pakistan Tarih Cemiyeti başkan yardımcısı, 1976’da aynı kurumun başkanı oldu ve ölümüne kadar bu görevini sürdürdü. 1979-1982 yılları arasında federal bakan statüsünde dönemin devlet başkanı Ziyâülhakk’ın danışmanlığını yaptı. 1983’te Beytülhikme’nin temelini oluşturduğu Medînetü’l-hikme adlı eğitim, araştırma, kültür ve spor kompleksinin inşasına öncülük etti. 1984 yılında International Multidisciplinary Scientific Society on Alternative Medicine adlı kurumdan alternatif tıp doktorası aldı. 1986’da Hamdard Public School’u açtı. 3 Haziran 1991’de Hemderd Üniversitesi’ne kurucu rektör olarak tayin edildi. Temmuz 1993 - Ocak 1994 arasında Sind eyaleti valiliği yaptı.

Gençlerin ahlâkî değerlere bağlı olarak yetişmesi doğrultusunda yayın yapmak üzere Nonihâl-i Âdâb isimli bir birim kurdu. Ayrıca Pakistan’ın çeşitli şehirlerinde çocuk ve gençlik eğitimiyle ilgili Bezm-i Hemderd-i Nonihâl adıyla aylık toplantılar düzenledi. Ahlâkî değerlerin benimsetilmesi amacıyla tertip ettiği Âvâz-ı Ahlâk isimli faaliyet çerçevesinde çeşitli toplantılar yaptı, radyo ve televizyon programları hazırladı. Pakistan’ın Karaçi, Ravalpindi, İslâmâbâd, Lahor ve Peşâver şehirlerinde çeşitli konularda konferansların verildiği Şem‘-i Hemderd isimli bir forum oluşturdu. Daha sonra Hemderd Şûrası’na (Hamdard Council of Advisors) dönüştürülen bu forumda düzenlenen konferansların önemli bir bölümü Main Currents of Contemporary Thought in Pakistan adıyla kitap haline getirildi.

Muhammed Saîd 17 Ekim 1998 sabahı Karaçi’de uğradığı silâhlı saldırı sonucu öldü. Cenazesi, kuruluşuna öncülük ettiği Medînetü’l-hikme bünyesindeki caminin bahçesine defnedildi. Çok yönlü bir kişiliğe sahipti; hekimlik ve eczacılığın yanı sıra gazetecilik, yazarlık, eğitimcilik ve sanayicilik yapmış, Pakistan’daki Hamdard Foundation’ın bilimsel ve kültürel faaliyetlerin merkezi durumuna gelmesinde önemli rol oynamıştır. Mütevazi ve dindar kişiliğiyle tanınan Muhammed Saîd Pakistan’ın belli başlı şehirlerinde ve Londra’da açtığı kliniklerde hasta muayenesiyle meşgul olmuş, hastalarının çoğundan tedavi ve ilâç ücreti almamıştır.

Geleneksel Doğu tıbbının uluslararası düzeyde tanınması için yoğun çaba gösteren Muhammed Saîd, Birleşmiş Milletler Eğitim ve Kültür Teşkilâtı (UNESCO) ve Dünya Sağlık Teşkilâtı (WHO) ile iş birliği yaparak alternatif tıpla ilgili yerel ve milletlerarası konferanslar ve seminerler düzenlemiş, Institute of Health and Tibbi Research, Institute of Central and West Asian Studies, Society for the Promotion and Improvement of Libraries gibi kurumların başkanlığını yapmıştır. Onun üyesi olduğu milletlerarası kuruluşlardan bazıları şunlardır: Islamic Organization for Medical Sciences (Küveyt), International Union of Elementologists (Yeni Delhi), International Union of Health Education (Paris), New York Academy of Sciences, Royal Society of Health (Londra). Muhammed Saîd, Pakistan hükümetinin Sitâre-i İmtiyâz (1966), Kuwait Foundation for the Advancement of Science’ın İslâm Tabâbeti (1982) ve Novosti Press Agency’nin (Moskova) Uluslararası İbn Sînâ ödülüne (1989) lâyık görülmüş, vefatından sonra Pakistan hükümeti tarafından ülkede sivillere verilen en büyük nişan olan Nişân-ı İmtiyâz ile ödüllendirilmiştir (2000).

Eserleri. İngilizce ve Urduca çok sayıda kitabı bulunan Muhammed Saîd’in belli başlı eserleri şunlardır: Hamdard Pharmacopoeia of Eastern Medicine (Karachi 1970, 1997); Traditional Greco-Arab and Modern Western Medicine: Conflict or Symbiosis (Karachi 1979); Pharmacy and Medicine Thru’ The Ages (Karachi 1980); Al-Biruni: His Time, Life and Works (Ansar Zahid Khan ile birlikte, Karachi 1981); Diseases of Liver: Greco-Arab Concepts (Karachi 1982); Cardiovascular Diseases: Greco-Arab Concepts (Karachi 1983); Pakistan Encyclopaedia Planta Medica (Atta-ur-Rahman ve Viqaruddin Ahmad ile birlikte, I-II, Karachi 1986); Road to Pakistan: A Comprehensive History of the Pakistan Movement (Moinu-ul-Haq, Sharif-ul-Mujahid ve Ansar Zahid Khan ile birlikte, Karachi 1990); Medieval Muslim Thinkers and Scientists (Delhi 1991); Medicinal Herbal (Aftab Saeed ile birlikte, Karachi 1996). Muhammed Saîd ayrıca Bîrûnî’nin eṣ-Ṣaydele fi’ṭ-ṭıb adlı eserini İngilizce tercümesiyle birlikte neşretmiştir (eṣ-Ṣaydele: al-Bīrūnī’s Book on Pharmacy and Materia Medica, Karaçi 1973).

Çeşitli dergilerde çok sayıda makalesi bulunan, yurt dışı gezileriyle ilgili olarak kaleme aldığı notları kitap halinde yayımlanan Muhammed Saîd Hamdard Medicus, Hamdard Islamicus, Hemderd-i Nonihâl (Urduca), Hemderd-i Ṣıḥḥat (Urduca) dergilerinin yanı sıra Journal of Pakistan Historical Society’nin ve Birleşmiş Milletler Eğitim ve Kültür Teşkilâtı’nın süreli yayını Courier’in Urduca basımı olan Peyâmî dergisinin editörlüğünü yapmış, 50.000’den fazla kitap ihtiva eden kütüphanesini 1989 yılında Hemderd Üniversitesi’ne bağışlamıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 30. cildinde, 565-566 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.