MUHAMMED TAKĪ DÂNİŞPEJÛH

Lârîcân’a bağlı Nândel köyünde doğdu. Bir ulemâ ailesinden gelen babası Hacı Mirza Ahmed Derkâî dedeleri gibi Âmül ve Lârîcân’ın tanınmış müctehidlerindendi. İlk öğrenimine babasının yanında başlayan Muhammed daha sonra yakındaki Âmül şehrinde bazı medreselerde okudu. İleri düzeydeki eğitimini büyük ölçüde yine babasının yanında aldı; fıkıh, felsefe ve tasavvufa, özellikle mantık ilmine ilgi duydu. Diğer hocaları arasında Şeyh Ebü’l-Hasan Âmülî, Mirza Ebü’l-Hasan Pîşmenâz-i Âmülî ve Âgā Mirza Azîzullah Tabersî gibi âlimler anılmaktadır. Muhammed Takī dönemin hattatlarından Mirza Celâl İ‘tisâmî’den hat meşketti.

On sekiz yaşında iken babasını kaybeden Muhammed, Kum’a giderek iki yıl boyunca Mirza Ebü’l-Fazl-ı Gülpâyigânî, Mirza Kûmî, Ahund Molla Ali Hemedânî, Âyetullah Mar‘aşî ve diğer bazı âlimlerden ders aldı. Bu sırada kısa sürelerle uğradığı Tahran’da Mirza Tâhir Tünekâbünî gibi âlimlerin ilim meclislerine katılma fırsatı buldu. Âmül’de Ebü’l-Kāsım Fersîvî-yi Îrânî ve Âgā Muhammed Garevî’nin derslerine katıldı.

Muhammed Takī, 1937’de Tahran’a giderek Mervî Medresesi’nde iki yıl eğitim gördü, ardından Sipehsâlâr-ı Kadîm Medresesi’ne devam etti. Felsefe alanındaki bilgisini, daha çok bu medresede Mirza Mehdî Âştiyânî’den İbn Sînâ’nın eş-Şifâʾ ve Molla Sadrâ’nın el-Esfârü’l-erbaʿa adlı eserlerini okuyarak genişletti. Kum ve Âmül’de öğrendiği Arapça ve Fransızca’yı burada geliştirdi, ayrıca İngilizce öğrendi. Daha sonra Tahran Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’ne girdi ve bu sırada Hukuk Fakültesi’nin kütüphanesinde göreve başladı. 1941’de bu fakülteden mezun olunca başşehir orta öğretim kurumları sekreterliği, ardından üniversite sekreterliği görevlerine tayin edildi. 1951’de Hukuk Fakültesi Kütüphanesi’nin başkan yardımcılığına, 1954’te Tahran Üniversitesi Kütüphanesi Yazmalar Bölümü başkanlığına ve ertesi yıl kütüphanenin başına getirildi. Kütüphanecilik ve yazma eserler konusunda özellikle Seyyid Muhammed Mişkât’ten faydalandı. Yurt dışı seyahatlerinde bilhassa yazma nüshaların bulunduğu kütüphanelerde araştırma yaptı. 1969’da İlâhiyat Fakültesi’nde İslâm felsefesi doçentliğine, 1976’da profesörlüğe tayin edildi. 1977’de emekliye ayrılınca Ferhengistân-i Zebân u Edeb-i Fârsî üyeliğine seçildi. Çok sayıda uluslararası bilimsel toplantıya katılan Muhammed Takī, Ferheng-i Îrân-zemîn adlı derginin kurucuları arasında yer aldığı gibi Société Asiatique’te de üye idi. Uzun süren bir hastalık sonunda 17 Aralık 1996’da Tahran’da vefat etti.

Eserleri. Muhammed Takī, özellikle kitap tanıtma konusundaki çalışmalarıyla Batı’da da büyük şöhret kazanmıştır. Hazırladığı kitap katalogları İran’daki yirmi beş ve Amerika, Rusya, Hindistan, Pakistan, Afganistan, Türkiye, Fransa, İngiltere, Hollanda, Suudi Arabistan’daki kırkı aşkın kütüphane ile on özel kütüphanede bulunan yaklaşık 50.000 yazma eseri kapsamaktadır. Kırk civarında kitap ve 400’e yakın makale yazan Dânişpejûh’un çalışmalarından bazıları şunlardır:

A) Telifleri. Fihrist-i Nüsḫahâ-yi Ḫaṭṭî-yi Kitâbḫâne-i Dânişgede-i Ḥuḳūḳ ve ʿUlûm-i Siyâsî ve İḳtiṣâdî-yi Dânişgâh-ı Tahrân (Tahran 1340 hş.); Fihrist-i Kitâbḫâne-i Merkezî-yi Dânişgâh-i Tahrân (VIII-XV, Tahran 1339-1345 hş.); Fihristvâre-i Kitâbḫâne-i Mînovî (Tahran 1375 hş.); Fihrist-i Mikrofilmhâ-yi Kitâbḫâne-i Merkezî-yi Dânişgâh-i Tahrân (Tahran 1348 hş.); Fihrist-i Kitâbḫâne-i İhdâ-i Aḳā-yi Seyyid Mişkât be-Kitâbḫâne-i Dânişgâh-ı Tahrân (I-VII, Tahran 1332-1335 hş.); Fihrist-i Nüsḫahâ-yı Ḫaṭṭî-yi Kitâbḫâne-i Meclis-i Şûrâ-yı İslâmî (XI-XVI, Tahran 1345-1348 hş., Îrec Efşâr ve Ali Nakī Münzevî ile birlikte); Fihristvâre-i Fıḳh-ı Hezâr u Çehâr Ṣadsâle-i İslâmî der Zebân-ı Fârsî (Tahran 1367 hş.); Hezâr Sâl Tefsîr-i Fârsî (Tahran 1369 hş., Seyyid Hasan Sâlât Nâsırî ile birlikte); Fihrist-i Nüsaḫ-i Ḫaṭṭî-yi Kitâbḫâne-i Âstân-ı Muḳaddese-yi Ḳum (Kum 1355 hş.); Fihrist-i Nüsḫahâ-yi Ḫaṭṭî-yi Dânişgede-i Edebiyyât (Tahran 1339 hş.).

B) Neşirleri. İbn Sînâ, en-Necât mine’l-ġarḳ fî baḥri’d-delâlât (Tahran 1364 hş.); Reşîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî, Sevâniḥu’l-efkâr-ı Reşîdî (Tahran 1358 hş.), Câmiʿu’t-tevârîḫ (bazı bölümlerin tercüme ve neşri, Tahran 1338 hş.); Fârâbî, el-Manṭıḳıyyât: en-Nuṣûṣü’l-manṭıḳıyye (I-III, Tahran 1408 hş.); Nasîrüddîn-i Tûsî, Aḫlâḳ-ı Muḥteşemî ve Se Risâle-i Dîger (Tahran 1339 hş.), Güşâyişnâme (Tahran 1341 hş.); Ebû Bekir Muhammed b. Zekeriyyâ er-Râzî, Kitâbü’l-Esrâr ve sırrü’l-esrâr (Tahran 1343 hş.); İbnü’l-Mukaffa‘, el-Manṭıḳ (Tahran 1357 hş.); Muhammed Takī Esterâbâdî, Şerḥu Fuṣûṣi’l-ḥikme (Tahran 1358 hş.); Ebü’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin el-Beyhakī, Târîḫ-i Beyhaḳī (I-II, Tahran 1376 hş.); Necmeddin Kûmî, Târîḫu’l-vüzerâʾ (Tahran 1985); Muhammed b. Mahmûd eş-Şehrezûrî, Nüzhetü’l-ervâḥ ve ravżatü’l-efrâḥ (Farsça trc. Maksûd Ali Tebrîzî, Tahran 1365 hş.); Abdullah b. Ali el-Kâşânî, Zübdetü’t-tevârîḫ (bazı bölümleri, Tahran 1366 hş.); Ömer b. Sehlân es-Sâvî, et-Tebṣıra (Tahran 1337 hş.); İbn Hindû, Miftâḥu’ṭ-ṭıb (Tahran 1368 hş., Mehdî Muhakkık ile birlikte); Ali b. Zeyd el-Beyhakī, Meʿâricü Nehci’l-belâġa (Kum 1409 h.); Abdülkādir b. Hamza el-Eherî, el-Aḳṭâbü’l-ḳuṭbiyye ev el-Bulġa fi’l-ḥikme (Tahran 1358 hş./1399); Muhakkık el-Hillî, Tercüme-i Fârsî-yi Şerâʾiʿi’l-İslâm (trc. Ebü’l-Kāsım b. Ahmed Yezdî, I-IV, Tahran 1346-1352 hş.).

C) Tercümeleri. Mücmelü’l-ḥikme (Tercüme-i Gûne-yi ez Resâʾil-i İḫvâni’ṣ-Ṣafâʾ, Tahran 1375 hş.); Muhakkık el-Hillî, Muḫtaṣar-ı Nâfiʿ (Tahran 1343).

Ayrıca çeşitli dergilerde yayımlanmış çok sayıda makalesi vardır (eserlerinin tam listesi için bk. Râhnümâ-yi Kitâb, XVIII, 670-688).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 30. cildinde, 575-576 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.