MÜRŞİDÂBÂD

Ganj nehrinin kollarından Bhagirathi’nin doğu yakasında XVI. yüzyılın sonlarında Bâbürlü Hükümdarı Ekber Şah zamanında kurulmuş olan şehrin önceki adı Maksûdâbâd’dır (Mahsûsâbâd). Riyâżü’s-selâṭîn müellifi Gulâm Hüseyin Selîm bu ismi Maksûd Han adlı bir tüccara nisbet etmekte ve onun yaptığı yatırımlarla buranın kısa zamanda tanınmış bir ticaret merkezi haline geldiğini söylemektedir. XVII. yüzyılda özellikle ipek ticaretiyle tanınan Maksûdâbâd İngiliz, Fransız ve Hollandalı tüccarların bölgedeki önemli üslerinden biriydi. Seyyah Tavernier 1666’da buradan büyük bir kasaba diye bahseder.

Şehre bugünkü adını veren Mürşid Kulı Han (Kartalap Han; ö. 1727) aslen Brahman’dır; çocuk yaşta müslümanların eline geçti ve İran’da eğitim gördü. Bâbürlüler’in hizmetine girdikten sonra Evrengzîb’in sarayında yükselerek 1705’te Bengal, Bihâr ve Orissa’dan müteşekkil Bengal eyaletinin nevvâbı oldu; yeni eyalet merkezi Maksûdâbâd’ın isminin Mürşidâbâd’a çevrilmesi bu döneme rastlar. Mürşid Kulı Han özellikle ticaretin gelişmesi için gayret gösterdi ve şehri mâmur hale getirdi. Onun halefi Şücâüddin Muhammed Han zamanında da imar faaliyetleri devam etti ve bir saray, tophâne, divanhâne, pek çok idarî bina ile Ferahbâğ olarak anılan bir park yapıldı. Fakat 1756’da Nevvâb Sirâcüddevle’nin İngiliz Doğu Hindistan Şirketi’nin idare merkezi Fort William’ı (Kalikâtâ/Calcutta) zaptetmesi üzerine ertesi yıl karşı saldırıya geçen İngilizler, Plassey savaşıyla kaleyi geri aldıkları gibi bütün Bengal’in idarî ve malî yönetimini de ele geçirdiler ve nevvâbı onun sarayına yerleştirdikleri bir genel valiye bağladılar; 1773’te de idare merkezini Kalküta’ya taşıdılar. Böylece herhangi bir işlevi kalmayan nevvâblar Mürşidâbâd’da oturmaya devam etmekle birlikte İngilizler’in bölgedeki ticarî faaliyetleri de Kalküta’ya yönlendirmeleri sonucu şehir giderek önemini yitirdi. 1769-1770’te yaşanan büyük bir kuraklık ve kıtlık yüzünden çok sayıda insanın bölgeden göç etmek zorunda kalması da bu durumu etkiledi.

Mürşidâbâd’da pek çok mimari eser bulunmaktadır. Mürşid Kulı Han çeşitli yapılar inşa ettirmiştir. Bunlar arasında Çihilsütun Sarayı, dört tarafı medrese olarak kullanılan odalarla çevrili cuma camii başta gelenlerdir. Katra Mescid adıyla bilinen bu cami yüksek bir zemin üzerinde yapılmıştır ve Mürşid Kulı Han’ın kendi inşa ettirdiği türbesi de bu caminin girişindedir. Bhagirathi ırmağının karşı kıyısında yer alan İtalyan tarzındaki Nizâmat Kale, Nevvâb Hümâyun Han tarafından İngiliz mimarlara yaptırılmıştır (1837); bugün kalenin de içinde bulunduğu ünlü Hezarduvari Sarayı da kısmen tahrip olmuş durumdadır. 1825 yılında saray mensuplarının çocukları için inşa edilmiş olan Nizâmat Okulu günümüzde de faaliyetini sürdürmektedir.

Mürşidâbâd halen Hindistan’da müslümanların çoğunluğu teşkil ettiği birkaç bölgeden biridir. Esasen müslüman nüfusunun yoğunluğu sebebiyle 1947’de bölge Doğu Pakistan sınırları içinde düşünülmüş, fakat daha sonra İngilizler Hindistan’a dahil etmişlerdi. Merkezi Baharampûr olan Mürşidâbâd idarî bölgesi 5,424 km²’lik bir alanı kaplamakta ve üzerinde 58.630.717 nüfus yaşamaktadır (2001); Mürşidâbâd şehrinin nüfusu ise 4.740.150’dir. Tarıma dayalı bir ekonomisi olan bölgenin başlıca ürünleri pirinç, jüt, mango, baklagiller ve tahıldır. Mürşidâbâd’da Kalküta Üniversitesi’ne bağlı sekiz kolej bulunmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2006 yılında İstanbul’da basılan 32. cildinde, 58-59 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.