NEVEVÎ, Muhammed b. Ömer

1230’da (1815) veya 1231’de (1816) Cava adasının batı kısmında bulunan Bentem (Benten) bölgesinin Tenâre (Tanara) kasabasında doğdu. Babası Tenâre’de başkadılık görevini yürütmekteydi. Kardeşleri Temîm ve Ahmed’le birlikte önce babasından, daha sonra bölgenin önde gelen âlimi Hacı Sahal’dan ders aldı. Bir süre Batı Cava’daki Purvakarta’ya gidip Hacı Yûsuf’un derslerine katıldı. On beş yaşında hacca gitti ve Mekke’de üç yıl kalarak öğrenim gördü. Dönüşünün ardından yaklaşık 1850’ye kadar ülkesinde bulundu.

1850’de tekrar Mekke’ye giden Nevevî hayatının sonuna kadar burada yaşadı. Onun Mekke’ye yerleşmesinde dinî ilimleri tahsil yanında hacca gelen Cavalılar’a rehberlik etme arzusu da önemli rol oynadı. Endonezya’nın Borneo şehrinden Ahmed Hatîb Sambas, Sonde’nin küçük Sumbava adasından Abdülganî Bima, Mısır’dan Yûsuf Sümbülâvenî ve Ahmed en-Nehrâvî, Mekke müftüsü Ahmed b. Zeynî Dahlân ve Abdülhamîd Dağıstânî gibi âlimlerden ders okudu. Ayrıca öğrenim amacıyla Suriye ve Mısır’a gitti. Öğrenimini tamamladıktan sonra daha ziyade Cavalılar’la ilgilenen Nevevî çok sayıda öğrenci yetiştirdi. Mekke’de tahsil görüp ülkelerine dönen talebeler vasıtası ile Endonezya’nın İslâmlaşmasında büyük rolü oldu. Bentemli Mardjuki, Jombaklı (Doğu Cavalı) Hasyim Asyari, Kudüslü (Endonezya’da bir yer) Asnavi, Madura veya Tubagus adasından Hali, Bentem civarındaki Karingin’den Muhammed Asnavi, Mahfûz b. Abdullah et-Termesî onun önde gelen talebelerindendir.

Nevevî tasavvufa da ilgi duymuş, daha çok Gazzâlî anlayışını, ahlâk ve kişilik eğitimini esas almış, talebelerine büyük sûfîlerin seçkin metinlerinden örnekler okutmuş, 1870’ten sonra Endonezya’da İslâm’ın yayılışında büyük rolü olan tasavvufî hareketlere karşı orta bir yol takip etmiştir. Batavyalı Seyyid Osman gibi tarikatları dışlamamakla birlikte eski hocası ve Kādirî şeyhi Ahmed Hatîb Sambas’a da intisap etmemiş, talebelerinin tarikata girmesine izin vermemiştir. Bunda, Hicaz bölgesinin hâkim anlayışının ve ülkesinin özel şartlarının etkisinin bulunduğu düşünülebilir. Nevevî siyasete mesafeli durmasına rağmen sömürgeci güçlerin ülkesini terketmesini istemiş, onun görüşleri bazı talebelerinin bağımsızlık hareketlerinde aktif rol oynamasında etkili olmuştur. 1898 yılında Mekke’de vefat eden Nevevî’nin ölüm tarihiyle ilgili olarak 1888, 1896, 1897 gibi farklı kayıtlara da rastlanmaktadır.

Eserleri. 1. Merâḥu Lebîd li-keşfi maʿne’l-Ḳurʾâni’l-mecîd (I-II, Kahire 1305; nşr. Muhammed Emin ed-Dannâvî, Beyrut 1417/1997). et-Tefsîrü’l-münîr li-meʿâlimi’t-tenzîl adıyla da anılan eser müellifin en önemli çalışması olup genellikle İbn Abbas, Fahreddin er-Râzî, Ebüssuûd Efendi ve Hatîb eş-Şirbînî’nin tefsirlerinden yararlanan müellif, dönemin fikir öncüleri olan Cemâleddîn-i Efgānî ile Muhammed Abduh’un yenilikçi görüşlerinden de etkilenmiştir. Eserde zayıf bilgilere ve İsrâiliyat’a da rastlanmaktadır (M. Ali Ayâzî, s. 639-643; Riddell, s. 195-197).

2. et-Tevşîḥ (Kahire 1305, 1310). Ebû Şücâ‘ el-İsfahânî’nin Şâfiî fıkhına dair et-Taḳrîb’inin (el-Muḫtaṣar) İbn Kāsım el-Gazzî tarafından yapılan Fetḥu’l-ġarîbi’l-mücîb adlı şerhi üzerine şerh tarzında yazılmış olup Ḳūtü’l-ḥabîb adıyla da neşredilmiştir (Kahire 1301, 1305, 1310).

3. Fetḥu’l-mücîb (Bulak 1276, 1292; Kahire 1297, 1298, 1306; Mekke 1316). Hatîb eş-Şirbînî’nin Şâfiî fıkhı hakkındaki Menâḳıbü’l-ḥacc’ının şerhidir.

4. Süllemü’l-münâcât (Bulak 1297; Kahire 1301, 1307). Abdullah b. Ömer el-Hadramî’nin Sefînetü’ṣ-ṣalât’ı üzerine yazılmış bir şerhtir.

5. el-ʿİḳdü’s̱-s̱emîn (Kahire 1300). Ahmed b. Muhammed ez-Zâhid’in telif edip Muhammed b. Osman el-Câvî el-Kārûtî’nin Fetḥu’l-mübîn adıyla 601 beyitte nazmettiği fıkıhla ilgili eserin şerhidir.

6. Kâşifetü’s-secâ (Kahire 1292, 1301, 1302, 1303, 1305; Bulak 1309). Sâlim b. Semîr’in fıkha dair Sefînetü’n-necâ adlı eserinin şerhidir.

7. es̱-S̱imârü’l-yâniʿa (Kahire 1299, 1308, 1329; Bulak 1302). Muhammed b. Süleyman Hasebullah’ın fıkıh ilmiyle ilgili er-Riyâżü’l-bedîʿa’sının şerhidir.

8. Ẕerîʿatü’l-yaḳīn (Kahire 1304; Mekke 1317). Muhammed b. Yûsuf es-Senûsî’nin akaide dair Ümmü’l-berâhîn adlı eserinin şerhidir.

9. Nûrü’ẓ-ẓalâm (Kahire 1303, 1329). Ahmed el-Merzûkī’nin ʿAḳīdetü’l-ʿavâmm’ının şerhidir.

10. Tîcânü’d-derârî (Kahire 1301, 1309; Mekke 1329). Bâcûrî’nin Risâle fî ʿilmi’t-tevḥîd’inin şerhidir.

11. Fetḥu’l-mecîd (Kahire 1298). Hocası Ahmed en-Nehrâvî’nin kelâma dair ed-Dürrü’l-ferîd’inin şerhidir.

12. Merâḳi’l-ʿubûdiyye el-ecvibete’l-Mekkiyye (Kahire 1291, 1298, 1304, 1307, 1308, 1319, 1327; Bulak 1293, 1309). Gazzâlî’nin Bidâyetü’l-hidâye adlı kitabının şerhidir.

13. Selâlimü’l-fużalâʾ (Kahire 1301; Mekke 1315). Zeynüddin b. Ali el-Melîbârî’nin Manẓûmetü hidâyeti’l-eẕkiyâʾ ilâ ṭarîḳı’l-evliyâʾ adlı eserinin şerhidir.

14. Miṣbâḥu’ẓ-ẓulem (Mekke 1314). Müttakī el-Hindî’nin el-Minhâcü’l-etem fî tebvîbi’l-ḥikem’inin şerhidir.

15. Fetḥu’ṣ-ṣamedi’l-ʿâlim ʿalâ Mevlidi’ş-şeyḫ Aḥmed b. Ḳāsım ve yüsemmâ el-Bulûġu’l-fevzî li-beyâni elfâẓi Mevlidi İbni’l-Cevzî (Bulak 1292). Buġyetü’l-ʿavâm fî şerḥi Mevlidi seyyidi’l-enâm li’bni’l-Cevzî (Kahire 1345/1927) ve Fetḥu’ṣ-ṣamedi’l-ʿâlim ʿalâ Mevlidi’ş-şeyḫ Aḥmed b. Ḳāsım (Mekke 1306) gibi farklı isimlerle de neşredilen eser, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’ye veya Ahmed b. Kāsım el-Harîrî’ye ait olduğu sanılan el-ʿArûs adlı eserin şerhidir.

16. Terġībü’l-müştâḳḳīn (Bulak 1292). Medâricü’ṣ-ṣuʿûd ismiyle de basılan eser (Bulak 1296), Medine müftüsü Ca‘fer b. Hasan el-Berzencî’nin Mevlidü’n-nebî (Mevlidü’l-Berzencî, el-ʿİḳdü’l-cevher fî mevlidi’n-nebiyyi’l-ezher) adlı kitabı üzerine yazılmış bir şerhtir.

17. ed-Dürerü’l-behiyye (Bulak 1299). Aynı müellifin el-Ḫaṣâʾiṣü’n-nebeviyye’sine dair bir şerhtir.

18. el-İbrîzü’d-dânî fî mevlidi seyyidinâ Muḥammed el-ʿAdnânî (Kahire 1299). Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî’nin Mevlidü’n-nebî’sinin muhtasarıdır.

19. Tenḳīḥu’l-ḳavli’l-ḥas̱îs̱ bi-şerḥi Lübâbi’l-ḥadîs̱. Çeşitli konulara dair hadislerin yer aldığı risâle Süyûtî’ye ait kitabın şerhi olup onunla birlikte basılmıştır (Kahire 1374, 1377 [4. bs.], 1380).

20. Keşfü’l-merûṭiyye ʿan sitâri’l-Âcurrûmiyye (Kahire 1308). Abdüsselâm en-Neberâvî’nin el-Kevâkibü’l-celiyye fî naẓmi’l-Âcurrûmiyye adlı manzum eserinin şerhidir. Nevevî kendi eserini Fetḥu Ġāfiri’l-ḫaṭıyye ʿale’l-Kevâkibi’l-celiyye fî naẓmi’l-Âcurrûmiyye ismiyle nazmetmiştir (Bulak 1298).

21. el-Fuṣûṣü’l-yâḳūtiyye (Kahire 1299). Abdülmün‘im İvaz el-Circâvî’nin er-Ravżü’l-behiyye fi’l-ebvâbi’t-taṣrîfiyye’si üzerine yazılmış bir şerhtir.

22. Lübâbü’l-beyân (Kahire 1301). Hüseyin en-Nevevî el-Mâlikî’nin Arap edebiyatına dair Risâletü’l-istiʿârât’ının şerhidir.

Nevevî’nin diğer eserlerinden bazıları şunlardır: Ḳaṭrü’l-ġays̱ fî şerḥi Mesâʾili Ebi’l-Leys̱, Ḳāmiʿu’ṭ-ṭuġyân, Behcetü’l-vesâʾil bi-şerḥi’l-Mesâʾil, Sülûkü’l-câde ʿalâ Lümʿati’l-müfâde, ʿUḳūdü’l-lüceyn fî beyâni ḥuḳūḳı’z-zevceyn, Mirḳātü ṣuʿûdi’t-taṣdîḳ fî şerḥi Süllemi’t-tevfîḳ (Kahire 1298, 1305, 1306), Minhâcü’r-râġıbîn fi’ṣ-ṣafâʾi’l-ünsî ve miʿrâcü’l-vâṣılîn ile’l-ḥime’l-ḳudsî, Neḳāvetü’l-ʿaḳīde (manzum), Nihâyetü’z-zeyn fî irşâdi’l-mübtediʾîn bi-şerḥi Ḳurreti’l-ʿayn (Kahire 1297, 1298, 1299), en-Nehcetü’l-ceyyide li-ḥalli Neḳāveti’l-ʿaḳīde (Serkis, II, 1879-1883; Îżâḥu’l-meknûn [bk. bibl.]; Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 394).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 33. cildinde, 49-51 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.