PATNA

Hint alt kıtasının kuzeydoğusunda ve Ganj nehrinin güney (sağ) yakasında kuzey kollarından Gandak’ın nehre karıştığı yerin karşısında kurulmuştur. Patna isminin Sanskritçe’de “liman” anlamını taşıyan pattan kelimesinden geldiği sanılmaktadır. İlk adı Pataliputra olan ve zaman içerisinde Palibothra, Kusumpur, Pushpapura, Azîmâbâd adlarıyla da anılan şehrin tarihi milâttan önce V. yüzyıla kadar gitmektedir. Milâttan önce IV. yüzyılda Budizm’in kurucusu Budha tarafından ziyaret edilmesiyle dinî bir hüviyet alan şehir milâttan sonra IV. yüzyılda Gupta Krallığı döneminde büyük önem kazandı; fakat ardından gerilemeye başladı. Delhi Sultanlığı zamanında Afgan Şîr Şah Sûr, 1541’de burayı Bihâr eyaletinin merkezi haline getirerek idarî binalar yaptırdı ve bir kale ile tahkim etti; ayrıca güneydoğuda Kalküta’ya, kuzeybatıda Peşâver’e uzanan yollar yaptırdı. Şîr Şah, günümüzde Hindistan ve Pakistan’ın para birimi olan rupinin dayandığı gümüş sikke “rupayyâ”yı da burada bastırdı. 1574’te Ekber Şah tarafından Bâbürlü topraklarına katılan Patna daha da gelişti ve yine eyalet merkezi seçilerek pek çok idarî ve dinî mimari eserle bezendi. Evrengzîb’in torunu Bihâr Valisi Azîmüşşân şehrin adını 1704 yılında Azîmâbâd olarak değiştirdi ve Mughalpura, Şahganj, Divan isimli yeni mahalleler kurdurarak nüfusunun artmasını sağladı. Bâbürlüler’in zayıflamasıyla birlikte Bengal Nevvâblığı’nın merkezi olan şehir ticarî canlılığını korudu. İngilizler 1620’de burada bir temsilcilik açtı. Ardından Fransızlar ve Hollandalılar da geldi. Şehir bölgede özellikle ipek, barut, afyon ve çivit ticaretinin yapıldığı uluslararası bir merkez halini aldı. Patna, 1857 Hint ayaklanmasının ve Hindistan Vehhâbî Hareketi olarak bilinen İngiliz karşıtı olayların en önemli merkezlerinden biridir. 1921’de İngilizler tarafından şehrin adı tekrar Patna’ya çevrildi.

Nâdir Şah’ın Delhi’yi zaptetmesinin (1739) ardından pek çok tanınmış İranlı ilim adamı, edip, şair ve sanatkâr Patna’ya yerleşti. Patnalı önemli âlimler arasında Bîdil, Gulâm Hüseyin Han, Ali İbrâhim Han, Ebü’l-Hasan Ferd, Azîmâbâdî ve Seyyid Süleyman Nedvî zikredilebilir. Şehrin mimari dokusu zaman içerisinde bölgede hüküm süren kültürleri yansıtmaktadır. Bugüne ulaşan en erken tarihli cami, Bengal Sultanlığı devlet adamlarından Seyyid Hüseyin Şah tarafından 1489’da yaptırılan ve 1649’da tamir ettiren kişinin adıyla tanınan Haccâm Camii’dir. 1616 tarihli Mirza Mâsum Camii siyah bazalt kapısı ile ünlüdür. Şah Cihan döneminde (1628-1657) Şehzade Pervîz’in inşa ettirdiği Pathar ki Mescid şehrin Mangal Talao kesimindedir. Mîr Eşref Camii de (1773-1774) tarihî camiler arasında yer alır. Şîr Şah Camii, Medrese Camii (1630), Nevvâb Heybet Camii (1748) ve Nevvâb Münîrüddevle Türbesi de (1759) önemli mimari yapılardandır. Sih inancının onuncu “guru”su (dinî lider) Gobind Singh’in doğum yeri olan Patna’da ayrıca önemli bir Sih tapınağı (Takht Harmandir) bulunmaktadır.

1917’de kurulan Patna Üniversitesi Hindistan’daki başlıca eğitim kurumları arasındadır. Üniversiteye bağlı on bir fakülte ve yüksek okuldan bazıları şunlardır: Maulana Azad College of Engineering and Technology, National Institute of Technology, Patna Medical College and Hospital, Science College ve Patna College. Patna’nın Bankipûr kesiminde 1891’de açılan Hudâbahş Kütüphanesi barındırdığı Arapça, Farsça ve Urduca nâdir yazma eserlerle bütün dünyada tanınmıştır. Patna medreseleri arasında Medrese-i İslâmiyye-i Şemsülhüdâ ve Medrese-i Hanefiyye zikredilebilir. Bölgenin en önemli ticaret merkezi olan şehir gelişmiş kara, hava ve nehir ulaşımı imkânlarına sahiptir. Ekonomisi daha çok çevresinde yapılan tahıl, şeker kamışı, susam ve pirinç tarımı, dericilik ve el sanatlarına dayanmaktadır. Patna’nın nüfusu 1.285.470’tir (2001).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 34. cildinde, 187-188 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.