RÂZÎ, Ahmed b. Muhammed

274 (888) yılında doğdu. İran’ın Rey şehrinden olan ve ticaretle uğraşan babası, I. Muhammed döneminde (852-886) Endülüs’e gidip hükümdarın yakınları arasına girdi ve bir ara Ağlebî emîrine elçi olarak gönderildi. İlimle de meşgul olan Muhammed b. Mûsâ’nın Endülüs’e yerleşen Arap kabilelerine dair günümüze ulaşmayan Kitâbü’r-Râyât adlı eserinden başta oğlu olmak üzere sonraki müellifler faydalanmıştır. Babasını üç yaşında iken kaybeden Ahmed er-Râzî hakkında çok az bilgi bulunmaktadır. Kendisi gibi tarihçi olan oğlu Îsâ er-Râzî’nin verdiği bilgiye göre öğrenim hayatına erken yaşlarda başladı, Ahmed b. Hâlid ve Kāsım b. Asbağ gibi âlimlerden ders aldı. Önceleri edebiyata ilgi duymakla birlikte daha sonra tarihe yöneldi. Hayatının büyük bir kısmını III. Abdurrahman döneminde geçiren Ahmed er-Râzî hükümdarın ilgisini ve desteğini kazandı. Muhtemelen 344 (955) yılında vefat etti. 350 (961) veya 363 (973) yılında öldüğü de kaydedilmektedir. Râzî, Avrupa’da Moro Razis adıyla bilinmektedir.

Râzî’nin bilinen eseri Aḫbâru mülûki’l-Endelüs adını taşımaktadır. Müellif, aslı günümüze ulaşmayan bu eseriyle Endülüs’te mahallî tarih yazımının kurallarını belirleyen ilk tarihçi kabul edilir. Gonzalo Argote de Molina’nın (ö. 1596) özel kütüphanesinde eserin bir nüshasının bulunduğunun tesbit edilmesi ve Ahmed b. Muhammed el-Makkarî’nin bu eserden iktibaslar yapması Arapça aslının XVII. yüzyılın başlarında mevcut olduğunu göstermektedir. Aḫbâr mecmûʿa, Ẕikru bilâdi’l-Endelüs gibi kitapların müelliflerinin yanı sıra İbn Hayyân, Uzrî, İbnü’l-Ebbâr, İbn İzârî, İzzeddin İbnü’l-Esîr, Yâkūt el-Hamevî, Lisânüddin İbnü’l-Hatîb, İbn Abdülmün‘im el-Himyerî ve Makkarî kitaptan istifade eden başlıca müelliflerdir. Eserin Arapça aslından Rodrigo Jiménez de Rada gibi hıristiyan müellifler de faydalanmıştır.

Kitabın günümüze İspanyolca bir çevirisi ulaşmış bulunmaktadır. Mütercimi bilinmeyen bu çeviri, XIV. yüzyılın başlarında Gil Pérez adında bir rahip tarafından bazı müslümanların yardımıyla gerçekleştirilen Portekizce bir tercümeden yapılmıştır. Çeviride ciddi hatalar, ilâve ve çıkarmalar olduğu iddia edilmektedir. Hatta Casiri bu hatalardan dolayı eserin Ahmed er-Râzî’ye aidiyetinden şüphe etmiştir. Üç bölümden meydana gelen eserin birinci bölümü Endülüs coğrafyasına dairdir. Portekizli Luis F. Lindley Cintra’nın tek nüsha olan bir yazmayı bulup Portekizce olarak neşretmesinden sonra bu bölümün Râzî’ye ait olduğu kesinleşmiştir (“Cronica general de Espanha de 1344”, Academia Portugues de Historia, II, Lisboa 1952, s. 39-75). E. Lévi-Provençal, bunun İspanyolca çevirisinden daha doğru ve Arapça aslına daha yakın olduğu görüşündedir. Bu bölüm Provençal tarafından Fransızca’ya çevrilmiştir (“La description de l’Espagne d’Ahmad al-Razi”, al-Andalus, XVIII [1953], s. 51-108). Eserin İspanya’nın İslâm hâkimiyeti öncesi döneminden bahseden ikinci kısmı Latince’dir. Reinhart Pieter Anne Dozy ve Pascual Gayangos bu kısmın Gil Pérez’in telifi olduğunu ileri sürmüşlerdir. Ancak yeni araştırmalarda söz konusu kısmın da Ahmed er-Râzî’ye ait olduğu kanaati öne çıkmıştır. İspanya’nın yerli halkının kullandığı Romance lehçesi yanında Latince’yi de bilen Râzî’nin bu bölümü yazarken Orosio ve San Isidoro’nun eserlerinden yararlandığı tahmin edilmektedir. İspanyol şarkiyatçısı Eduardo Saavedra bu kısmı İspanyolca’ya çevirmiş ve 1892’de müslümanların Endülüs’ü fethine dair yazdığı kitabın ekinde yayımlamıştır (“Apendice: Fragmentos inéditos de la crónica Ilamada del Moro Rasis”, Estudio sobre la invasión de los árabes en España, Madrid 1892, s. 145-154).

Kendisinden önceki Endülüs tarihçilerinde rastlanmayan bir şekilde eserine İberik yarımadasının coğrafyasına ayırdığı uzun bir mukaddime ile başlayıp ardından İspanya’nın Romalılar ve Vizigotlar dönemini anlatan Ahmed er-Râzî üçüncü bölümde Endülüs’ün fetihten sonraki ilk üç yüzyılını ele almıştır. Bu bölümü yazarken Abdülmelik b. Habîb, Muhammed b. Hâris el-Huşenî ve Ahmed b. Muhammed b. Abdülber gibi Endülüslü tarihçilerin, ayrıca Vâkıdî gibi Doğu İslâm dünyası tarihçilerinin eserlerinden de yararlanmıştır. Kitapta siyasî olayların yanı sıra devlet adamları, âlimler, bunların hükümdarla münasebetleri, komşu hıristiyan ve müslüman ülkeleriyle ilişkiler hakkında bilgi veren Râzî zaman zaman tahlil ve değerlendirmeler yapmış, bu özelliğiyle İbn Hayyân üzerinde büyük etkisi olmuştur. Bir bölümü Pascual Gayangos tarafından yayımlanan eserin (Madrid 1852) neşrini Ramon Menendez Pidal tamamlamış (Madrid 1898), Diego Catalan ve Maria Soledad de Andrés yeni bir neşrini yapmıştır (Madrid 1974). Casiri, Escurial Kütüphanesi’ndeki bir eseri Ahmed er-Râzî’nin kitabının bir bölümü olduğunu düşünerek yayımlamış, daha sonra bu kitabın V. (XI.) yüzyıl müelliflerinden Ahmed b. Ebü’l-Feyyâz’a ait olduğu anlaşılmıştır.

Ahmed er-Râzî’nin günümüze ulaşmayan diğer eserleri şunlardır: Mesâlikü’l-Endelüs ve merâsîhâ ve ümmehâti aʿyâni müdünihâ ve ecnâdiha’s-sitte (önceki eserin başında yer alan Endülüs coğrafyasına dair kısım olma ihtimali kuvvetlidir); el-İstîʿâb fî ensâbi meşâhîri’l-Endelüs (beş cilt olduğu bildirilen eser İbn Hazm’ın Cemhere’sinin en önemli kaynaklarındandır); Aʿyânü’l-mevâlî. Ayrıca onun Kurtuba tarihine dair bir eser yazdığı kaydedilmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 34. cildinde, 478-479 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.