RODINSON, Maxime

26 Ocak 1915’te Paris’te doğdu. Ailesi Rusya’dan Fransa’ya göç etmiş, “Polonya asıllı yahudi, komünist, radikal, işçi” olarak tanıtılmaktadır. Rodinson, ailesinin yoksul olması sebebiyle okula gidemediğinden on üç yaşında iken kendini yetiştirmek için ödünç kitaplar buluyor, ücret istemeyen öğretmenlerden yararlanıyordu. Bu sırada Ortadoğu dillerine merak sardı. 1932’de Paris’teki Ecole des Languages Orientales’in imtihanlarını kazanarak burada eski Habeş dili, eski Güney Arabistan dilleri, Türkçe, Yakındoğu antropolojisi ve sosyoloji eğitimi aldı. 1937’de Caisse Nationale de la Recherce Scientifique’e girerek İslâmoloji okumaya başladı; komünist partiye katılması da bu yıllara rastlar. 1939’da II. Dünya Savaşı çıktığı sıralarda askere alındı; eğitim için Issodun, Berry, Bordeaux ve Britanya’ya gönderildi. Bundan sonra askerliğinin bir kısmını Tours’da yaptı. Ardından Fransa’nın “Özgür Polonya” ile yaptığı anlaşma gereği Beyrut’taki Polonyalılar’ı almaya giden askerler arasında Haziran 1940’ta Beyrut’a gönderildi. Aralık 1940’ta terhis olunca Ortadoğu’da kaldı. Bir Fransız profesörün yardımıyla Sayda’da müslümanlara ait bir ortaokulda bir süre Fransız dili ve edebiyatı öğretmenliği yaptı. Sayda’da tanıdığı bir arkeolog aracılığıyla Beyrut’taki Hür Fransız Antik Kalıntılar Servisi’nde görev aldı. 1941’in sonlarında Ortadoğu’nun çeşitli yerlerini gezdi. 1942’de Lübnan ve Suriye komünist partileriyle temas kurdu, komünist dergilerinde yazılar yazdı. Şam’daki Fransız Enstitüsü’nde görev alması sayesinde hem İslâm hakkındaki bilgilerini genişletti, hem de Nazi işgali altında olan Fransa’daki yahudi kıyımından kurtuldu. Fransa’da kalan ebeveyni Auschwitz’deki (Polonya) yahudi kampında öldü. 1948’de Paris’e dönünce Bibliothèque Nationale’in İslâmî eserler bölümünde çalışmaya başladı. 1955’te École Pratique des Hautes Études’de kendisi gibi komünist olan hocası Marcel Cohen’in yerine klasik Habeş dili öğretmenliğine tayin edildi. Kurumsallaşmış Marksizm’e karşı çıktığı ve örgütlenmiş bir Marksist grupla birlikte çalışmayı reddettiği için kendisini bağımsız Marksist olarak niteleyen Rodinson bir partiye bağlanmakla bir dine bağlanmak arasında fark olmadığına inanmaktaydı. Bu aynı zamanda onun ateistliğinin bir yansıması idi. 1981’de British Academy’nin muhabere üyesi beratını, 1985’te Fransız Şeref ödülünü alan Rodinson 23 Mayıs 2004’te Paris’te öldü.

Rodinson kendini şarkiyatçı olmaktan çok sosyal tarihçi olarak tanımlar (Approaches, s. 109). Marksist ideolojisi onu, diğer şarkiyatçıların yaptığı gibi Doğu’yu inançları ve Hıristiyanlık’la karşılaştırılması bakımından değil ekonomik ve sosyal tarih açısından incelemeye yöneltmiştir. Ailesi Naziler tarafından öldürülmesine rağmen bir İsrail fanatiği olmamış, Filistin halkının devlet kurma hakkını savunmuş, bu tavrı ölümünden sonra Arap yazarlarınca takdirle anılmıştır. Rodinson çok yönlü bir ilim adamı olup eski Arap dilleri ve Semitik filolojiyle ilgili değişik konular, Gondar’da büyü âyinleri ve ritüelleri, Ortaçağ’da Arap mutfağı, halifeler devrinde ekonomik hayat, oryantalizm tarihi, ideoloji teorisiyle ilgili sorular ve XX. yüzyılda Arap milliyetçiliği gibi hususlar üzerinde çalışmıştır.

Eserleri. 1. Mahomet (Paris 1961; İng. trc. Anne Carter, Mohammed, London 1971; T trc. Atilla Tokatlı, Muhammed: Biyografi, İstanbul 1998, 2000). Komünist partiden ayrılışından üç yıl sonra (1961) kendisi gibi hayal kırıklığı ile partiden ayrılan bir editörün isteği üzerine kaleme alınan eser müellifin Hz. Peygamber hakkında edindiği zengin birikimin ürünüdür. Rodinson kitapta Hz. Muhammed’i Stalin ile karşılaştırmakta, her ikisinin de ikna kabiliyeti çok güçlü devlet adamı ve politik müfekkir olduğunu düşünmektedir. “Göz bebeğim” dediği bu eserinde Rodinson, Hz. Peygamber’i bazan Kur’ân-ı Kerîm’i kendisi yazacak kadar büyük bir dâhi, bazan vahiyler aldığına inanan bir kâhin, bazan da rabbine âşık bir mistik olarak niteler. Ona göre Hz. Muhammed kendisinin Allah’a yakın olduğuna inanan büyük bir mistiktir. Yalancılar hiçbir zaman başarılı olamadıkları halde o başarılı olmuştur, bu da onun davasına inanmasından kaynaklanmıştır. İbn İshak, İbn Hişâm, Vâkıdî, İbn Sa‘d, Taberî gibi tarihçilerden de faydalanan Rodinson eserini ateist bir bakış açısıyla yazmıştır. Rodinson’a göre aslında Hz. Muhammed’in hayatıyla ilgili kesin bilgiler sadece Kur’an’da verilen bilgiler olup birkaç sayfayı geçmez. Buna rağmen kitapta Bedir Gazvesi, Garânîk hadisesi, Hz. Muhammed’in kendisine karşı çıkan şairler ve yahudilere ilişkin politikaları gibi birçok konuya yer verilmiş, eserin önsözünde müellifin tarihî gerçekler olarak görülemeyeceğini söylediği bu konulara dair geniş sosyolojik yorumlar yapılmıştır. Büyük ölçüde ilmî mesnetten yoksun olan bu yorumlar genellikle olumsuzdur. Bu sebeple eser, müellifinin ifadesine göre İslâm dünyasında ancak kenar mahalle kitapçılarında satılmış ve hiçbir zaman açıktan okunamamıştır (Approaches, s. 120). Mısır’daki Amerikan Üniversitesi bile tepkiler üzerine eseri müfredatından çıkarmıştır. Kasım Küfrevî, Hz. Peygamber’e Dil Uzatanlar adlı eserini (İstanbul 1969) Rodinson’un bu kitabına cevap olarak yazmıştır. Rodinson’un La fascination de l’Islam’ını Türkçe’ye çeviren, Marxisme et monde musulman ve Islam et capitalisme adlı eserlerinde yer alan komünizm ve kapitalizmle ilgili görüşlerine büyük değer veren, yazarı, “Çağdaş bir ilim adamı, hem Marksizm’i tanıyor hem İslâmiyet’i. Üstelik bağımsız, yani bir kilise adına konuşmuyor” cümleleriyle öven Cemil Meriç (Kırk Ambar, s. 278), Mahomet adlı eserin içeriğinden habersiz görünmektedir. Kitabın İtalyanca, İspanyolca ve diğer birçok dile de çevirileri yapılmıştır.

2. Islam et capitalisme (Paris 1966; İng. trc. Islam and Capitalism, New York 1974, Austin 1978; Ar. trc. Nezîh Hâkim, el-İslâm ve’r-reʾsümâliyye, Beyrut 1982, 4. bs.; T trc. Orhan Suda, İslâmiyet ve Kapitalizm, İstanbul 1969; Fevzi L. Topaçoğlu, İslâm ve Kapitalizm, İstanbul 1996, 2002). Rodinson bu eserini, “İslâm kapitalizmin gelişmesine yardım mı etti, ona engel mi oldu?” sorusuna cevap olarak yazmasına rağmen böyle bir soruyu bile mantıksız bulur, zira İslâm kapitalizmin ne lehinde ne de aleyhindedir. Aslında İslâm’da kapitalizmin gelişmesine yardımcı olabilecek malzemeler vardır. Şahsî mülkiyete izin verilmesi, alışverişte mâkul bir kâr mefhumunun kabul edilmesi gibi hususlar bunlar arasında sayılabilir. İslâm’da teslimiyet, kadercilik gibi mistik eğilimler akılla dengelenmiştir. Pratikte İslâm ülkelerinin kendilerinin geliştirdiği bir kapitalizmi değil dışarıdan gelen bir kapitalizmi uygulamaları içinde bulundukları sosyal şartlardan kaynaklanmaktadır (Approaches, s. 120).

3. Magie, médicine et possession à Gondar (Paris 1967).

4. Israël et le refus arabe, 75 ans d’histoire (Paris 1968; İng. trc. Israel and the Arabs, New York 1968). 1967 Arap-İsrail savaşının ardından yazılmıştır.

5. Marxisme et monde musulman (Paris 1972; İng. trc. Marxism and the Muslim World, London 1979). Müslüman ülkelerinde komünizmi ele alan bu hacimli kitap, Rodinson’un 1972’den önce yayımlanmış çeşitli yazılarının gözden geçirilmiş şeklidir. Beş bölümden oluşan eserde İslâm’ın Araplar’ın dini olması dolayısıyla onlar için dinî değil millî bir değer taşıdığı ileri sürülür. Marksist sosyolojideki, “İnsanları yöneten yalnız düşünceler değil asıl bu düşünceleri etkileyen hayat şartları ve yaşam biçimidir” şeklinde ifade edilebilecek olan tarihî maddeciliğin İslâm âlimleri tarafından da kullanıldığı, meselâ İbn Haldûn gibi dini bütün bir âlimin bile Hz. Muhammed’in peygamber olarak gönderildiği toplumdaki beşerî ve içtimaî şartların bir peygamberin zuhurunu gerekli kıldığı üzerinde durduğu söylenir; diğer birçok İslâm âliminin tarihî olayları, mezheplerin ve çağdaş akımların ortaya çıkışını incelerken Marksist sosyolojinin izah tarzına yakın görüşler ileri sürdüğü vurgulanır. Kitabın üçüncü bölümünde Nazım Hikmet ve Türk komünizmiyle ilgili bir makale yer alır.

6. Israel: A Colonial Settler State? (New York 1973). 1953’te Arap-İsrail anlaşmazlığı üzerine yazdığı Stalinci bir makalesinin genişletilmiş şeklidir.

7. La fascination de l’Islam (Paris 1980; İng. trc. Roger Veinus, Europe and the Mystique of Islam, Seattle-London 1987; London 1989; T trc. Cemil Meriç, Batı’yı Büyüleyen İslâm, İstanbul 1983). Ortaçağ’dan günümüze Avrupa’nın İslâm’a karşı sergilediği çeşitli tavırları, oryantalizmin doğuşu, Avrupa’da Arap ve İslâm araştırmaları gibi hususları konu alan bir çalışmadır. Rodinson’a göre Ortaçağ’da Batı, İslâm ile çatışma yaşamışken yeni dünya “düşmanın arkadaş olması”na tanık olmuş, XIX. asırda emperyalizme hizmet edecek Doğu uzmanları yetişmeye başlamıştır. Kitap Bernard Lewis ve Rodinson’a ait iki ek içermektedir.

8. De Pythagore à Lénine (Paris 1993). Makaleler derlemesidir.

Rodinson’un diğer eserleri de şunlardır: Cühûdü Fransâ el-es̱eriyye fi’ş-Şarḳ (Beyrut 1943); Les arabes (Paris 1979; İng. trc. Arthur Goldhammer, The Arabs, Chicago 1981); et-Târîḫu’l-iḳtiṣâdî ve târîḫu’ṭ-ṭabaḳāti’l-ictimâʿiyye fi’l-ʿâlemi’l-İslâmî (haz. Şebîb Beydûn – Hâtim Selmân, Beyrut 1981); Peuple juif ou problème juif? (Paris 1981); Le cuisinier et le philosophe: Hommage à Maxime Rodinson (ed. J.-P. Digard, Paris 1982); Marxist Leninist Scientific Atheism and the Study of Religion and Atheism in the USSR (Berlin 1983, James Thrower ile birlikte); Cult, Ghetto and State: The Persistence of the Jewish Question (London 1983); l’Islam: Politique et croyance (Paris 1993; Ar. trc. Esad Sakr, el-İslâm: Siyâse ve ʿaḳīde, Beyrut 1996); Souvenirs d’un marginal (Paris 2005; otobiyografisidir). Rodinson, Bulletin critique du livre français adlı aylık bir dergide İslâmiyet ve Ortadoğu ile ilgili kitapların tanıtım ve eleştirisini yapmış (1950-1990), yılda ortalama 120 kitap eleştirisi hazırlamıştır (Entre Islam et occident, s. 169).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2008 yılında İstanbul’da basılan 35. cildinde, 153-155 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.