SABRA, Abdülhamîd İbrâhim

8 Haziran 1924’te Mısır’ın Tanta şehrinde doğdu. Felsefe öğrenimini İskenderiye Üniversitesi’nde tamamladı (1947). Burada Yûsuf Kerem ve Ebü’l-Alâ Afîfî gibi isimlerden ders aldı. Sonraki yıllarda sanat ve edebiyatta etkin rol oynayacak arkadaşları arasında edebiyat eleştirmeni, şair ve mütercim Muhammed Mustafa Bedevî, aktör Mahmûd Mürsî ve roman yazarı Edward el-Harrât gibi isimler yer alır. Öğrenimini tamamladıktan sonra 1950’de Mısır hükümetinin bursuyla İngiltere’ye gitti. XX. yüzyılın en önemli bilim felsefecilerinden Karl Popper yönetiminde Londra Üniversitesi’nde Explanation, Hypothesis and Experiment; a Study of Methods of Research in Physics Illustrated by the Development of Optics in the Seventeenth Century adlı teziyle doktorasını tamamladı (1955). Ardından Mısır’a dönerek İskenderiye Üniversitesi Felsefe Bölümü’nde ders vermeye başladı. 1962’de ilmî çalışmalarını sürdürmek üzere İngiltere’deki Warburg Enstitüsü’ne geçiş yaptı. 1972’de Harvard Üniversitesi Bilim Tarihi Bölümü’ne davet edildi ve 1996 yılında emekli oluncaya kadar oradaki öğretim üyeliğini sürdürdü. 2005 yılında History of Science Society tarafından bu alandaki en prestijli ödüllerin başında gelen George Sarton Medal’a lâyık görüldü. Değerli çalışmalarından dolayı Küveyt Bilim Vakfı tarafından ödüllendirildi. 18 Aralık 2013 tarihinde Amerika Birleşik Devletleri’ndeki Massachusetts eyaletine bağlı Lexington’da vefat etti.

Akademik hayatına erken modern dönem Avrupa optiğiyle başlayan Sabra doktora çalışmasının gözden geçirilmiş halini 1967’de Theories of Light from Descartes to Newton adıyla neşretmiştir. Bu alandaki araştırmaları günümüzde de takdir görmekle birlikte bilim tarihi alanındaki haklı ününü Ortaçağ İslâm bilim tarihine yöneldikten sonra yaptığı çalışmalarla kazanmıştır. Sabra, İslâm bilim tarihçiliğinin hem nicelik hem nitelik olarak gelişmesine katkıda bulunmuş, bilhassa İbnü’l-Heysem optiği üzerine yaptığı çalışmalar bu ismin hem İslâm hem Avrupa bilimi çevrelerinde önemini ortaya koymuştur. Optik alanında devrimci bir projenin ürünü olarak gördüğü İbnü’l-Heysem’in yedi kitaptan (makale) oluşan Kitâbü’l-Menâẓır’ının ilk beş kitabının edisyon kritiğini ve ilk üç kitabın da tercüme ve şerhini neşretmiştir.

Onun İslâm bilim tarihinin diğer alanlarında yaptığı çalışmalar arasında İbn Sînâ’nın eş-Şifâʾ adlı eserinde Öklid’in Elementler’ine dair bölümün edisyon kritiği, Nasîrüddîn-i Tûsî’nin Öklid’in Elementler’ine yazdığı Taḥrîru Öḳlîdis’inde yer alan beşinci postulanın edisyon kritiği, İbnü’l-Heysem’in Batlamyus astronomisiyle ilgili eleştirilerini ortaya koyduğu Maḳāle fi’ş-şükûk ʿalâ Batlamyus adlı eserin Arapça metninin edisyon kritiği anılabilir. Bu son çalışması, İslâm coğrafyasının doğusunda Batlamyus astronomisine yapılan eleştiriler geleneğinin daha iyi anlaşılması açısından önemlidir. Bu önemi vurgulamak maksadıyla Endülüs örneğinden hareketle İslâm coğrafyasının batısında Batlamyus’a yöneltilen eleştirileri diğer bir makalesinde değerlendirmiştir (“The Andalusian Revolt Against Ptolemaic Astronomy: Averroes and al-Bitrûjî”, Transformation and Tradition in the Sciences: Essays in Honor of I. Bernard Cohen, ed. Everett Mendelsohn, Cambridge 1984, s. 133-153).

Bu çalışmalarının yanı sıra metinleri şerhederek günümüz araştırmacılarının dikkatine sunan Sabra, İslâm bilim tarihinin genel bilim tarihçiliği içerisinde daha muteber bir yer kazanması için gayret göstermiştir. Ortaya koyduğu teorik çalışmalarla sadece İslâm bilim tarih yazımında değil İslâm entelektüel tarihçiliğinde de büyük bir tesir icra etmiştir. 1987 yılında yayımlanan ünlü makalesinde (“The appropriation and Subsequent Naturalization of Greek Science in Medieval Islam: A Preliminary Statement”, History of Science, XXV [1987], s. 223-243) öne sürdüğü iddialar bilim tarihi alanında “Sabra tezi” (Sabra thesis) diye anılmaya başlanmıştır. Bu makalede Sabra, bilim tarihinde olgu ve fikirlerin öncüllerini bulmaya ve kahramanlar yaratmaya dayanan paradigmayı eleştirmiş, Yunan birikiminin İslâm dünyasına girişini uyarlama (appropriation) ve doğallaştırma (naturalization) kavramları ile izah ederek İslâm entelektüel tarihi açısından önemli olan bu dönemi bağlamsal bir yoruma tâbi tutmuştur. Diğer bir ifadeyle Sabra, Yunan bilim ve felsefesinin İslâm dünyasına geçişinin sıradan bir olay değil bilim ve düşünce alanında hem İslâm dünyasında hem Avrupa’da büyük tesirleri olacak bir sürece tekabül ettiğini dile getirmiştir. Başka bir makalesinde ise İslâm bilim tarihinin özcü bir biçimde yorumlanmasına karşı çıkarak tarihsel bağlam ve yerel yorumun gerekliliğine işaret etmiştir (“Situating Arabic Science: Locality versus Essence”, ISIS, LXXXVII/4 [1996], s. 654-670).

Sabra, kelâm ilmindeki âlem ve tabiat anlayışları üzerine yaptığı çalışmalarla da İslâm entelektüel tarihi alanında yeni bir yolun açılmasında başlıca isimlerden biri olmuş, kelâm âlimlerinin benimsediği atomcu âlem görüşünün Helenistik doğa felsefesinin alternatifi olan felsefî bir model şeklinde biçimlendiğini ileri sürmüştür. Bu konudaki ilgisini ömrünün sonuna kadar devam ettirmiş, en son çalışmalarından birini Eş‘arî mezhebi örneğinden hareketle kelâm atomculuğunun ontolojisine ayırmıştır (“The Simple Ontology of Kalâm Atomism: An Outline”, Early Science and Medicine, XIV/1 [2009], s. 68-78). Sabra astronomi, optik, matematik ve kelâm tarihi alanında yaptıkları çalışmalarla bugün her biri kendi sahalarında söz sahibi olmuş değerli öğrencilerinin yanı sıra bizzat yaptığı çalışmalarla da İslâm bilim tarihi araştırmalarının son elli yılına damgasını vurmuş isimlerin başında yer almaktadır.

Eserleri. Telif: Theories of Light from Descartes to Newton (London 1967; Cambridge 1981); Optics, Astronomy, and Logic: Studies in Arabic Science and Philosophy (Aldershot 1994). Sabra’nın kaleme aldığı çok sayıdaki ilmî makaleden bazıları şunlardır: “Thâbit ibn Qurra on Euclid’s Parallels Postulate” (Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, XXXI [1968], s. 12-32); “Simplicius’s Proof of Euclid’s Parallels Postulate” (Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, XXXII [1969], s. 1-24); “Târîḫu’l-ʿulûm ʿinde’l-ʿArab: Ehdâfühû ve müşkilâtühû” (Ebḥâs̱ü’n-nedveti’l-ʿâlemiyyeti’l-ûlâ li-târîḫi’l-ʿulûm ʿinde’l-ʿArab, Halep 1977, s. 59-79); “Ibn al-Haytham’s Lemmas for Solving ‘Alhazen’s Problem’” (Archive for History of Exact Sciences, XXVI [1982], s. 299-324); “Form in Ibn al-Haytham’s Theory of Vision” (Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, V [1989], s. 115-140); “Science and Philosophy in Medieval Islamic Theology. The Evidence of the Fourteenth Century” (Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, VIII [1994], s. 1-42); “Configuring the Universe: Aporetic, Problem Solving, and Kinematic Modeling as Themes of Arabic Astronomy” (Perspectives on Science, VI [1998], s. 288-330); “Ibn al-Haytham’s Revolutionary Project in Optics: The Achievement and the Obstacle” (The Enterprise of Science in Islam: New Perspectives, ed. J. P. Hogendijk – A. I. Sabra, Cambridge 2003, s. 85-118); “Kalām Atomism As an Alternative Philosophy to Hellenizing Falsafa” (Arabic Theology, Arabic Philosophy. From the Many to the One: Essays in Celebration of Richard M. Frank, ed. J. E. Montgomery, Leuven 2006, s. 199-272). Sabra, The Encyclopaedia of Islam’da “Ilm al-Hisâb”, “al-Khwârazmî, Abû ʿAbd Allâh”, “Manâzir”; Dictionary of Scientific Biography’de “al-Farghânî”, “Ibn al-Haytham”, “al-Jawharî”, “al-Nayrîzî” gibi maddeler yazmıştır.

Neşir. 1. Ömer Hayyâm, Risâle fî şerḥi mâ eşkele min müṣâderâti Kitâbi Öḳlîdis (İskenderiye 1961).

2. İbnü’l-Heysem, eş-Şükûk ʿalâ Batlamyus (Kahire 1971, 1996, Nebîl eş-Şihâbî ile birlikte).

3. İbnü’l-Heysem, Maḳāle fî ḥalli şükûkî Kitâbi’l-Mecisṭî (Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, X, Frankfurt 1995-1996, s. 1-59).

4. İbn Sînâ, Uṣûlü’l-hendese (Kahire 1977, Abdülhamîd Lutfî Mazhar ile birlikte). İbn Sînâ’nın eş-Şifâʾ adlı eserinde Öklid’in Elementler’iyle ilgili birinci bölümdeki ilk kısmın edisyon kritiğidir. İbrâhim Beyyûmî Medkûr bu neşri gözden geçirmiş ve esere bir önsöz yazmıştır.

5. İbnü’l-Heysem, Kitâbü’l-Menâẓır (Küveyt 1404/1983, 1-3. makaleler; I-II, Küveyt 1423/2002, 4-5. makaleler). Sabra, daha sonra el-Menâẓır’ın ilk üç makalesini kapsayan kısmı notlarla birlikte İngilizce’ye çevirmiştir (I-II, The Optics of Ibn al-Haytham, London 1989). Bu eserin 4-5. makalelerinin neşre hazırlanan İngilizce tercümesi henüz basılmamıştır.

6. “Burhān Nasîr al-Dīn al-Tūsī alā muādarat Uqlīdis al-khâmisa” (Bulletin of the Faculty of Arts of the University of Alexandria, XIII, 1959, s. 133-170). Nasîrüddîn-i Tûsî’nin Taḥrîru Öḳlîdis’inde yer alan beşinci postulanın edisyon kritiğidir.

7. “Maqâlat al-Hasan ibn al-Haytham fî al-Athar al-zâhir fî wajh al-qamar” (Journal for the History of Arabic Science, I/1 [May 1977], s. 5-19).

8. “Maqâlat al-Hasan ibn al-Haytham fî kayfiyyat al-arsâd” (Journal for the History of Arabic Science, II/1 [May 1978], s. 3-37).

9. “Maqâlat al-Hasan ibn al-Haytham fî hall Shukûk harakat al-iltifâf” (Journal for the History of Arabic Science, III [1979], s. 183-212).

10. “On Seeing the Stars: Edition and translation of Ibn al-Haytham’s Risâla fî Ru’yat al-kawâkib” (Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, VII [1991-92], s. 31-72).

11. “Thâbit ibn Qurra on the Infinite and Other Puzzles: Edition and Translation of His Discussions with Ibn Usayyid” (Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, XI [1997], s. 1-33).

Tercüme: Karl Popper, The Poverty of Historicism (ʿUkmü’l-meẕhebi’t-târîḫî: Dirâse fî menâhici’l-ʿulûmi’l-ictimâʿiyye, İskenderiye 1959; Büʿs̱ü’l-idyûlûciyâ: Naḳdü mebdebi’l-enmât fi’t-taṭavvuri’t-târîḫî, Beyrut 1992); George Sarton, Ancient Science and Modern Civilization (el-ʿİlmü’l-ḳadîm ve’l-medeniyyetü’l-ḥadîs̱e, Kahire 1960); Jan Lukasiewicz, Aristotle’s Syllogistic, from the Point of View of Modern Formal Logic (Naẓariyyetü’l-ḳıyâsi’l-Aristiyya min vicheti naẓari’l-manṭıḳi’ṣ-ṣûrî el-ḥadîs̱, İskenderiye 1961).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 435-437 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.