SARAKUSTÎ, İsmâil b. Halef

Aslen Endülüs’ün doğusundaki Sarakusta’dan olup Endelüsî ve Mısrî nisbeleriyle de anılır. Yâkūt’un onu Sıkıllî (Sicilyalı) diye kaydetmesi, Sarakusta/Zaragoza ile Sicilya’daki Sarakûse/Siracusa’yı birbirine karıştırmasının sonucu olmalıdır. İlk eğitim dönemi hakkında bilgi yoktur. Daha sonra Mısır’a yerleşip uzun yıllar hadis rivayet etti, kıraat ve hadis öğretimiyle meşgul oldu. Kaynaklar onun sadece iki hocasından söz etmekte olup bunlar Ebü’l-Hasan Ali b. İbrâhim el-Havfî ile kıraate dair el-Müctebâ adlı eserin müellifi şeyhü’l-kurrâ Ebü’l-Kāsım Abdülcebbâr b. Ahmed et-Tarsûsî’dir. Önde gelen talebeleri arasında fakih Cümâhir b. Abdurrahman, İbnü’l-Haşşâb Ebü’l-Hüseyin Yahyâ b. Ali b. Ferec ve oğlu Ca‘fer’in adları zikredilmektedir.

Sarakustî kıraat, dil ve edebiyat alanında dönemin önde gelen âlimleri arasında yer aldı, Mısır’da Amr b. Âs Camii’nde uzun yıllar kıraat öğretimiyle meşgul oldu. Kıraat vecihleriyle ilgili izah ve tercihleri başta çağdaşları olmak üzere bu alanın ileri gelen isimleri tarafından dikkate alınmış ve eserlerine aktarılmıştır. Mekkî b. Ebû Tâlib’in (ö. 437/1045) onun yedi kıraatle ilgili tercihlerini eserinde kaydetmesi bunun önemli bir örneğini oluşturur. Uzun süre Arap dili ve edebiyatı öğretimiyle de meşgul olan Sarakustî’nin İbn Mugallis el-Kaysî olarak bilinen Ebû Muhammed Abdülazîz b. Ahmed ile şiire ilişkin tartışmalara girdiği yönündeki bilgiler onun bu alandaki birikimini ortaya koyacak niteliktedir (İbn Hallikân, II, 366). Yâkūt, Sarakustî’nin diğer kaynaklarda 1 Muharrem 455 (4 Ocak 1063) olarak kaydedilen ölüm tarihi için “510 (1116) sonrası” ifadesini kullanmışsa da Safedî’nin belirttiği gibi bu bir yanılgı olmalıdır. Ziriklî onun Sarakusta’da vefat ettiğini kaydetmektedir.

Eserleri. 1. İʿrâbü’l-Ḳurʾân. Hocası Ali b. İbrâhim el-Havfî’nin el-Burhân fî tefsîri’l-Ḳurʾân adlı kitabını ihtisar ettiği eserin dokuz cilt olduğu belirtilmiştir (Manisa İl Halk Ktp., nr. 158; Berlin Devlet ve Tunus millî kütüphaneleriyle İskenderiye Belediye Kütüphanesi’nde bulunan bazı ciltleri için bk. el-Fihrisü’ş-şâmil: Maḫṭûṭâtü’t-tefsîr, I, 100).

2. el-İktifâʾ fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿi’l-meşhûre. Kıraatle ilgili yeterli bilgileri ihtiva etmesinden dolayı müellifin bu şekilde isimlendirdiği eser iki bölümden oluşur. Birinci bölümde kıraat imamlarının usulleri, ikinci bölümde ise ihtilâf ettikleri hususlar sûre sûre ele alınmıştır. Eseri Hâtim Sâlih ed-Dâmin neşretmiştir (Dımaşk 1426/2005).

3. Dîvân. İbn Hayr’ın Fehrese’de ve İbnü’l-Cezerî’nin Ġāyetü’n-Nihâye’de zikrettiği eserin günümüze ulaştığına dair bilgi bulunmamaktadır.

4. el-ʿUnvân fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. Kolay öğrenilmesi ve ezberlenmesi için müellifin el-İktifâʾdaki senedleri hazfederek kaleme aldığı kitap oldukça ilgi görmüş, Kastallânî’nin belirttiğine göre Şâtıbî’nin Ḥırzü’l-emânî’sine kadar Mısır’da daha çok bu eser ezberlenmiştir. Abdüzzâhir b. Neşvân el-Cüzâmî’nin Şerḥu’l-ʿUnvân adıyla üzerine şerh yazdığı (nüshaları için bk. el-Fihrisü’ş-şâmil: Maḫṭûṭâtü’l-ḳırâʾât, I, 201-202) ve Züheyr Gāzî Zâhid ile Halîl Atıyye’nin neşrettiği (bk. bibl.) kitap, İbnü’l-Cezerî’nin en-Neşr’i ve Sirâceddin en-Neşşâr’ın el-Bedrü’l-münîr’i ile el-Budûrü’z-zâhire’sinin kaynakları arasında yer alır. İbnü’l-Cezerî, Şâtıbî’nin Ḥırzü’l-emânî’si ile el-ʿUnvân arasındaki ihtilâfları Tuḥfetü’l-iḫvân fi’l-ḫulfi beyne’ş-Şâṭıbiyye ve’l-ʿUnvân’ında ele almıştır.

5. Muḫtaṣaru Kitâbi’l-Ḥücce. Ebû Ali el-Fârisî’nin el-Ḥücce li’l-ḳurrâʾi’s-sebʿa adlı kitabının özeti olup herhangi bir nüshasına rastlanmamıştır.

Yâkūt, Sarakustî’ye el-ʿUyûn adıyla bir eser daha nisbet ederse de el-ʿUnvân’ın nâşirleri, başka kaynaklarda zikredilmeyen bu eserin müellifin el-ʿUnvân’ının tahrif edilerek yazılmış şekli olabileceğini ileri sürmüştür.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2009 yılında İstanbul’da basılan 36. cildinde, 115 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.