https://islamansiklopedisi.org.tr/sobicevi
Eskiden Aydın vilâyetine bağlı kaza merkezi iken günümüzde Koçarlı ilçesine bağlı bir köy olan Sobuca’da (Sobice) doğdu. Aydınî ve Rûmî nisbeleriyle de anılır. Adı kendi eserlerinin bazı nüshalarında Mehmed b. Ahmed, bazılarında ise Mehmed b. Mehmed b. Ahmed şeklinde geçer. Tahsili ve yaptığı görevler hakkında bilgi yoktur. Dil, edebiyat ve mantık konularında Osmanlı medreselerinde okutulan kitaplar üzerine yaptığı çalışmalarıyla meşhur olup eserlerinin birçok nüshası vardır. Fetḥu’l-esrâr’ın 1148 (1735-36) tarihli bir nüshasındaki kayıtlardan (Süleymaniye Ktp., Kasîdecizâde Süleyman Sırrı, nr. 607, vr. 1, 168), bu esere bir ta‘lîkāt yazdığı anlaşılan ve daha çok İẓhârü’l-esrâr, el-Kâfiye, el-ʿAvâmil’in i‘rablarına dair eserleriyle tanınan Zeynîzâde Hüseyin Efendi ile bu nüshayı istinsah eden Abdullah b. Hac Mehmed’in Sobicevî’nin öğrencileri olduğu anlaşılmaktadır. Bursalı Mehmed Tâhir, Sobicevî’nin çağdaşı Karabaşzâde Ahmed İzmîrî’nin (ö. 1198/1784) siyer ve terâcime dair eserine atıfta bulunarak verdiği bilgiler çerçevesinde Sobicevî’nin Sobuca’ya birkaç kilometre mesafedeki Dedeköy’de medfun olduğunu ve mezar taşında, “Ziyaretten murâd olan duâdır / Bugün bana ise yarın sanadır” beytiyle 1161 (1748) tarihinin yer aldığını (Aydın Vilâyetine Mensûb Meşâyih, s. 65; Osmanlı Müellifleri’ndeki [I, 343] 1261 tarihi baskı hatası olmalıdır), diğer bir yerde ise 1141’de (1728) öldüğünü kaydeder (Osmanlı Müellifleri, I, 255). Sobicevî’nin vefat yılı olarak bu iki tarihi kaydeden (Îżâḥu’l-meknûn, II, 158; Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 327) İsmâil Paşa, aynı zamanda 1172 (1758-59) yılını da zikreder (Îżâḥu’l-meknûn, I, 96; Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 332). Bu tarihlerden 1141 Fetḥu’l-esrâr’ın müellif hattı nüshasındaki (İzzet Koyunoğlu Müzesi Ktp., nr. 1161) telif tarihi ve diğer bazı nüshalarındaki (Süleymaniye Ktp., Hafîd Efendi, nr. 391; Lâleli, nr. 3263) istinsah tarihi, 1172 ise iki nüshasındaki (Süleymaniye Ktp., Nâfiz Paşa, nr. 70; Yazma Bağışlar, nr. 1206) istinsah tarihidir.
Eserleri. 1. Fetḥu’l-esrâr fî Kitâbi’l-İẓhâr. Birgivî’nin nahve dair İẓhârü’l-esrâr’ı üzerine yapılan bir şerh olup 1141’de (1728) tamamlanmıştır. İẓhâr’a dair yazılan diğer şerhlere nisbetle orta hacimde bir çalışma olan ve günümüze birçok yazması ulaşan eserin müellif hattı nüshası Konya İzzet Koyunoğlu Müzesi Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 1161). Ayrıca Süleymaniye Kütüphanesi’nde 1141, 1145, 1148 istinsah tarihini taşıyan nüshaları vardır (Hafîd Efendi, nr. 391; Lâleli, nr. 3263; Kasîdecizâde Süleyman Sırrı, nr. 607, 608). Birgivî’nin metnini açıklarken bazan yeni örnekler ekleyen ve onun misallerini tamamlayan Sobicevî gereksiz ayrıntılara yer vermemiş, zaman zaman kendi görüşlerini de zikretmiştir. Eser ayrıca basılmıştır (İstanbul 1326).
2. Mirṣâdü’l-hâdî ʿale’l-Hevâdî. Nûreddin Hamza b. Turgut Aydınî’nin, Hatîb el-Kazvînî’nin Telḫîṣü’l-Miftâḥ’ını ihtisar ettiği el-Mesâlik’e yine kendisinin yazdığı el-Hevâdî adlı şerhin hâşiyesidir (İÜ Ktp., AY, nr. 3670, müellif hattı; Burdur İl Halk Ktp., nr. 1753; Giresun İl Halk Ktp., nr. 1229/3; Köprülü Ktp., Mehmed Âsım Bey, nr. 501; İzmir Millî Ktp., nr. 1165; Samsun Gazi İl Halk Ktp., nr. 116; Süleymaniye Ktp., Serez, nr. 2455, 4520; Fâtih, nr. 4578; Vehbi Efendi, nr. 1814).
3. Keşfü’l-ʿinâye fî mesâʾili’l-Kifâye. Birgivî’nin sarfa dair Kifâyetü’l-mübtedî adlı eserinin şerhidir (Âtıf Efendi Ktp., Âtıf Efendi, nr. 2631; Antalya Elmalı İlçe Halk Ktp., nr. 2745; MÜ İlâhiyat Fakültesi Ktp., Yazmalar, nr. 527).
4. Şerḥu’l-Maḳṣûd. Osmanlı medreselerinde okutulan sarfa dair metnin şerhidir (Konya Yûsuf Ağa Ktp., nr. 9829, 9905; Kütahya Tavşanlı Zeytinoğlu İlçe Halk Ktp., nr. 709/3).
5. Mefhûm-ı Îsâgūcî. Esîrüddin el-Ebherî’nin Îsâġūcî adlı mantık kitabına yazılan Türkçe bir şerhtir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 4759, vr. 57-70).
6. Mefhûm-ı Risâle-i Alâka. Mahmûd b. Abdullah Antâkî’nin mecaz alâkalarına dair risâlesi için kaleme alınan Türkçe bir şerhtir (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 5885/1, Fâtih, nr. 3239/3, 4755/1; Köprülü Ktp., Mehmed Âsım Bey, nr. 523/2; İzmir Millî Ktp., nr. 132).
7. Mefhûm-ı Risâle-i Ferîde. Ebü’l-Kāsım es-Semerkandî’nin el-Ferîde fi’l-istiʿâre ve’l-mecâz adlı eseri üzerine yapılmış Türkçe bir şerhtir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 3239, 4755; Âşir Efendi, nr. 800; A. Tekelioğlu, nr. 891).
8. Mefhûm-ı Velediyye. Saçaklızâde Mehmed Efendi’nin münazara ilmine dair er-Risâletü’l-velediyye adlı eserinin Türkçe şerhidir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 4756).
9. Risâletü’l-İstiʿâre (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 4720, vr. 4-10; Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, nr. 5545; Konya Akşehir İlçe Halk Ktp., nr. 476). Bu eser üzerine Karatepeli Hüseyin b. Mustafa Aydınî bir şerh yazmıştır (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 4720, vr. 21a-79b).
BİBLİYOGRAFYA
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 478.
Bursalı Mehmed Tâhir, Aydın Vilâyetine Mensûb Meşâyih, Ulemâ, Şuarâ, Müverrihîn ve Etibbânın Terâcim-i Ahvâli, İzmir 1324, s. 65.
a.mlf., Osmanlı Müellifleri, I, 255, 343.
Asaf Gökbel – Hikmet Şölen, Aydın İli Tarihi, İstanbul 1936, I, 111.
Brockelmann, GAL Suppl., II, 657.
Îżâḥu’l-meknûn, I, 96; II, 158.
Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 327, 332.
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VIII, 269; XI, 182.
Ahmet Turan Arslan, İmam Birgivî: Hayatı, Eserleri ve Arapça Tedrîsâtındaki Yeri, İstanbul 1992, s. 143, 166.
Muʿcemü’t-târîḫi’t-türâs̱i’l-İslâmî fî mektebâti’l-ʿâlem (haz. Ali Rıza Karabulut – Ahmet Turan Karabulut), Kayseri, ts. (Mektebe Yayınları), V, 3050.
Muʿcemü’l-maḫṭûṭâti’l-mevcûde fî mektebâti İstânbûl ve Ânâṭûlî (haz. Ali Rıza Karabulut), [baskı yeri ve tarihi yok], III, 1318-1319.
