TÂRÎH-i BEYHAK

Beyhakī, Sultan Sencer’in devlet adamlarından Müeyyed Ay-aba’nın Horasan hâkimiyeti sırasında 4 Şevval 563 (12 Temmuz 1168) tarihinde tamamladığı eserine tarihin faydaları hakkında Arapça ve Farsça şiirlerden örnek vererek yazdığı edebî bir mukaddimeyle başlar, burada ayrıca bazı ilim dallarından bahseder. Daha sonra Beyhak’ın coğrafyası, iklimi, faziletleri, müslümanlar tarafından fethi, Beyhak’a gelen sahâbîler, Beyhaklı âlimler, edip ve şairler, devlet adamları, filozoflar ve diğer meşhur simalar hakkında bilgi verir. Kitap Ortaçağ’ın en önemli ilim ve kültür merkezlerinden olan Beyhak’ın tarihine, kültür ve edebiyatına dair kaleme alınan en eski eserlerden biridir. Kitap ayrıca bölgenin topografyası, idarî taksimatı, etnik durumu, Sebzevâr, Nîşâbur ve diğer önemli yerleşim merkezleri, bu şehirlerin kurucuları, şehirlerden alınan vergiler, Beyhaklı seyyidler; Beyhak’ta hüküm süren hânedanlar, Tâhirîler, Saffârîler, Sâmânîler, Gazneliler, Selçuklular ve Beyhaklı meşhur aileler, Nizâmülmülk’ün ailesi, Mühellebîler vb. konularda ayrıntılı bilgi içerir. Bilhassa Nizâmülmülk’ün ailesiyle ilgili bilgiler başka kaynaklarda mevcut değildir. Horasan’ın Moğol istilâsından önceki dört asırlık tarihini kapsayan Târîḫ-i Beyhaḳ, Beyhaklı bir âlim tarafından yazılmış olması bakımından ayrıca önem arzeder. Beyhakī, eserini Fars edebiyatının zirveye ulaştığı bir dönemde kaleme almasına rağmen sade bir üslûp kullanmıştır. Ancak yer yer gereksiz tekrarlara ve uzun tasvirlere rastlanmaktadır.

Müellif, yaşadığı dönemin tarihini yazarken büyük ölçüde kendi müşahedelerine ve güvenilir kişilerden aldığı bilgilere dayanmıştır. Daha önceki dönemlerle ilgili olarak yararlandığı kaynaklardan isimlerini zikrettikleri arasında Ebü’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin el-Beyhakī’nin Târîḫ-i Beyhaḳī ve Zînetü’l-küttâb, Hâkim en-Nîsâbûrî’nin Târîḫu Nîsâbûr, Ali b. Ebû Sâlih el-Hüvârî el-Beyhakī’nin Târîḫ-i Beyhaḳ, Abdülgāfir el-Fârisî’nin Hâkim en-Nîsâbûrî’nin Târîḫu Nîsâbûr’una zeyil şeklinde yazdığı Kitâbü’s-Siyâḳ li-Târîḫi Nîsâbûr, Ebü’l-Kāsım el-Kâ‘bî el-Belhî’nin Târîḫ-i Mefâḫir-i Ḫorasân ve Nîşâbûr, Ebû Mansûr es-Seâlibî’nin S̱imârü’l-ḳulûb, Ahmed-i Gāzî’nin Târîḫ-i Nîşâbûr, Muhammed b. Abdülcebbâr el-Utbî’nin Târîḫu’l-Yemînî, Ebü’l-Abbas Ma‘dânî’nin Târîḫ-i Merv, Ebû Saîd el-Hargûşî’nin Târîḫ, Ebü’l-Meâlî Mecdûd b. Muhammed er-Reşîdî’nin Târîḫ ve Taberî’nin Târîḫu’l-ümem ve’l-mülûk adlı eserlerini saymak mümkündür. Beyhakī’nin adlarını kaydetmediği kaynaklardan Ebü’l-Abbâs-ı Mervezî’nin Târîḫ-i Merv, Ahmed b. Seyyâr el-Mervezî’nin Târîḫ-i Merv, Ebû İshak el-Bezzâz’ın Târîḫ-i Herât, Ebü’l-Hasan Saîd b. Cenâh el-Buhârî’nin Târîḫ-i Semerḳand ve Buḫârâ, Ebû Abdullah Muhammed b. Saîd el-Kādî’nin Târîḫ-i Ḫârizm ve Ebû Abdullah Muhammed b. Akīl-i Belhî’nin Târîḫ-i Belḫ adlı eserleri anılabilir. Başta bazı bilgileri, aynen eserine aktaran Hamdullah el-Müstevfî olmak üzere birçok tarihçi Târîḫ-i Beyhaḳ’ı kaynak olarak kullanmıştır. Târîḫ-i Beyhaḳ’ın British Museum, Berlin Staatsbibliothek, Taşkent Oriental Library ve çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları mevcuttur (diğer nüshaları için bk. Târîḫ-i Beyhaḳ, neşredenin girişi, s. 23-30; Qari Syed Kalimullah Husaini, XXXIII/3 [1959], s. 198-202). Eseri ilk defa Allâme Muhammed-i Kazvînî’nin mukaddimesiyle birlikte Ahmed Behmenyâr (Tahran 1317 hş./1938), daha sonra Seyyid Kelîmullah Hüseynî (Haydarâbâd/Dekken 1388/1968) yayımlamıştır. Yûsuf Hâdî, Târîḫ-i Beyhaḳ’ı Arapça’ya tercüme etmiştir (Dımaşk 1425/2004).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2011 yılında İstanbul’da basılan 40. cildinde, 73-74 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.