UFA

Ural dağlarının batı yamacında Ufa ırmağı ile Belaya (Beyaz ırmak) nehrinin kavşak yeri yakınında bulunur. Rus yıllıklarında şehrin kuruluşuyla ilgili ayrıntılı bilgi mevcuttur. Tarih boyunca Başkırt (Başkurt) Türkleri, Altın Orda ve ardından Kazan Hanlığı’nın idaresinde kalmıştır. Ruslar’ın 1552’de Kazan Hanlığı’nı, 1556’da Astarhan Hanlığı’nı ele geçirmesinin ardından İdil-Ural bölgesi Rus hâkimiyeti altına girince Başkırtlar dahil bölge halkları vergiye bağlandı. Başkırtlar vergiyi kendilerine en yakın şehir olan Kazan’a götürmek zorundaydı. Yine de mesafenin uzaklığından şikâyet eden Başkırtlar, 1573’te Rus Çarı IV. İvan’a başvurarak vergiyi bulundukları yerde ödemeyi teklif ettiler, ayrıca kendilerini saldırılardan koruyacak bir kalenin inşasını istediler. IV. İvan, bölgede Rus hâkimiyetinin güçlenmesi açısından da faydalı olacağı düşüncesiyle kale inşaatına izin verdi, bir yıl sonra da kalenin yapımı tamamlandı. Bu tarih çeşitli kaynaklarda Ufa’nın kuruluş tarihi olarak kabul edilir. Ancak İbn Haldûn, Altın Orda’nın en büyük şehirlerinden birinin Başkırt olduğunu yazmakta, Rus kaynakları da bu şehrin günümüzde Ufa’nın bulunduğu yerde Belaya nehrinin kıyısında yer aldığını belirtmektedir. Yapılan arkeolojik kazılar, Ufa’nın olduğu yerde 1574’ten önce bir yerleşim yerinin varlığına açık biçimde işaret eder. Şehir adını Belaya nehrinin kolu olan Ufa’dan almaktadır. Ufa’nın anlamıyla ilgili farklı görüşler mevcuttur. Başkırt tarihçisi R. G. Kuzeev, Ufa adının Baltık dillerinde kullanılan “ire” (nehir) kelimesinden geldiğini ileri sürerken Ural coğrafyasındaki coğrafî isimleri araştıran Rus bilim adamı A. K. Matveev, kelimenin Farsça’daki “âb”ın (su) değişmiş şekli olduğunu ve nehre bu adı Ortaçağ’da Ural coğrafyasında yaşayan İranî halkların verdiğini söyler.

Ufa şehri kaynaklarda özellikle XVIII. yüzyılın sonlarında geçmeye başlar. Daha önce XVII. yüzyılın ortalarında, koşan bir zerdevanın resmedildiği bir şehir armasına sahip olduğu kaydedilmektedir. 1773-1775 yıllarında Çarlık Rusyası’nda meydana gelen Emelyan Pugachyov (Pugaçöv) idaresindeki köylü ayaklanmaları sırasında şehir olayların önemli merkezlerinden biri haline geldi. Başkırtlar, Salavat Yulaev başkanlığında bu ayaklanmalara katılırken şehir isyancıların ablukası altında kaldı, dış dünya ile irtibatı kesildi ve büyük zarar gördü. Bununla birlikte Ufa bölgenin önemli idarî ve ticarî merkezlerinden biri olma özelliğini sürdürdü. 1708-1728 yılları arasında Kazan vilâyeti içerisinde yer alan Ufa 1728’de Ufa nahiyesinin merkezi oldu, 1744’te de Orenburg vilâyetine dahil edildi. 1802’de ise Ufa vilâyeti oluşturuldu. XIX. yüzyılın ortalarında Ufa’da başta dericilik ve ağaç işletmeciliği olmak üzere farklı sanayi dalları gelişmeye başladı. 1870’te nehir ulaşımının başlaması, yüzyılın sonunda da Kuybyshev (Kuybışev) demiryolunun inşaatı şehrin gelişimine önemli katkıda bulundu. Ufa değişik bölgelere uzanan kara ve demiryollarının kavşak noktasındadır. Ural dağlarını aşan önemli demiryolu hatlarından biri olan Ufa-Çelyabinsk hattı ile Pokhvistnevo ve Orenburg’a giden hatlar da Ufa’dan geçmektedir. Ayrıca Belaya ırmağı üzerindeki nehir ulaşımının başlangıç noktası durumunda olup bu da ulaşım coğrafyası açısından bir başka özelliğidir.

XX. yüzyılın başlarında Kızılordu ile Aleksandr Kolçak başkanlığındaki Beyaz ordunun mücadelesine sahne olan Ufa şehri birkaç defa el değiştirdi. Kızılordu 9 Haziran 1919’da şehirde kesin hâkimiyet sağladı. 1922’de Ufa, yeni oluşturulan Başkırdistan Sovyet Sosyalist Muhtar Cumhuriyeti’nin başşehri yapıldı. Çevresinde petrol yataklarının bulunması, II. Dünya Savaşı esnasında işgal altında kalan Sovyetler Birliği’nin batı bölgelerinden birçok sanayi müessesesinin buraya nakledilmesi ekonomik açıdan gelişmesini hızlandırdı. Şehirde sanayi faaliyetleri olarak makine donanımı, elektrikli aletler, mobilya yapımı, prefabrike ev sanayii, kibrit ve çeşitli gıda sanayii mevcuttur. Günümüzde de Ufa, Rusya Federasyonu’nun en gelişmiş ve zengin şehirlerinden biridir. Rusya Federasyonu Devlet İstatistik Kurumu, Ufa’yı birçok defa Moskova’dan sonra ikinci yüksek yaşam kalitesine sahip şehir olarak ilân etmiştir.

Ufa şehrinin İdil-Ural ve genel olarak Rusya tarihi açısından en önemli özelliklerinden biri de Rusya Müslümanlarının Merkezî Dinî Nezâreti’nin burada bulunmasıdır. II. Katerina’nın 1788 tarihli kararnâmesiyle kurulan dinî nezâret, 1944 yılına kadar Çarlık Rusyası ve ardından bütün Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği müslümanlarının bağlı olduğu bir kurumken 1944’te Sovyetler Birliği lideri Stalin nezâretin sorumluluk alanını sınırlandırdı ve üç nezâret daha oluşturdu. Sovyet sonrasında ise Ufa’daki Rusya Müslümanlarının Merkezî Dinî Nezâreti, İç Rusya ve Sibirya bölgesindeki müslümanların merkezi konumundadır (Rusya’nın batı bölgeleri ve Kafkasya müslümanları ayrı örgütlenmeye sahiptir).

2010 yılı nüfus sayımı sonuçlarına göre Ufa’nın nüfusu 1.072.291’dir. Bu nüfusun % 49’unu Ruslar, % 28’ini Tatarlar, % 17’sini Başkırtlar ve % 6’sını diğer milliyetler oluşturmaktadır. İlk caminin 1830’da inşa edildiği Ufa’da 2013 yılı itibariyle on sekiz cami bulunmaktadır. Bunlardan en büyüğü olan Lâle (Tülpan) Camii mimarisiyle dikkat çekmektedir ve şehre gelen turistlerin ziyaret ettiği yerlerden biridir. Ufa’da on yedi devlet müzesi, otuzdan fazla üniversite bulunmaktadır (2013). Şehrin en büyük kütüphanesi Zeki Velidi Togan adını taşımaktadır (ünlü Türk tarihçisi Togan, XX. yüzyılın başlarında bu şehirdeki Osmaniye Medresesi’nde de okumuştur). Başkırdistan İlimler Akademisi ve akademiye bağlı Tarih, Dil ve Edebiyat Enstitüsü ile Gilim (İlim) Yayınevi başşehir Ufa’nın en önemli ilim ve yayın merkezlerinin başında gelmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 621-622 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.