VERCELÂNÎ, Ebû Ya‘kūb

500 (1106) yılında Cezayir’in güneyinde İbâzıyye’nin önemli merkezlerinden Vercelân (Vârcelân/Verclân; Wargla, Ouargla) şehrinin Sedrâte köyünde doğdu. İlk eğitimini memleketinde Ebû Süleyman Eyyûb b. İsmâil ve Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ebû Zekeriyyâ gibi âlimlerden aldı. İkinci hocasıyla birlikte arkadaşlarından Ebû Ammâr et-Tenâvütî el-Vercelânî ve Ebû Amr Osman b. Halîfe es-Sevfî el-Mîrgannî o dönemde İbâzî düşüncesinin önde gelen temsilcilerindendi. Vercelânî Endülüs’e giderek uzun süre kaldığı Kurtuba’da (Córdoba) tahsilini ilerletti; Cezayir’e döndükten sonra Sudan’a ilim ve ticaret amaçlı seyahatte bulundu. Hac ibadetini yerine getirmek için gittiği Hicaz’da ulemâdan faydalandı. Hadis, tefsir, fıkıh, tarih ve siyer, kelâm, Arap dili ve edebiyatı konularında bilgisini arttırdı. İlmî kişiliği yanında düşüncelerini çekinmeden söylemesi, ahlâkı ve tevazuu ile de tanınan Vercelânî’nin öğrencileri arasında oğlu Ebû İshak İbrâhim ile Ebû Süleyman b. Eyyûb b. Nûh anılmaktadır. Vercelânî Vercelân’da vefat etti ve Sedrâte’de defnedildi.

Eserleri. 1. el-ʿAdl ve’l-inṣâf fî maʿrifeti uṣûli’l-fıḳh ve’l-iḫtilâf (I-III, Maskat 1984, 2004). İbâzî fıkıh usulünün en önemli kaynaklarındandır. Ebü’l-Abbas eş-Şemmâhî eseri önce Muḫtaṣarü’l-ʿAdl ve’l-inṣâf adıyla özetlemiş (Maskat 1404/1984), daha sonra Şerḥu Muḫtaṣari’l-ʿAdl ve’l-inṣâf adıyla şerhetmiştir (her iki eser Gardâye’de el-Hâc Sâlih La‘lî Kütüphanesi’nde kayıtlıdır). el-ʿAdl ve’l-inṣâf Ebü’l-Kāsım b. İbrâhim el-Berrâdî tarafından el-Baḥs̱ü’ṣ-ṣâdıḳ ve’l-istikşâf ʿan ḥaḳāʾiḳi meʿânî Kitâbi’l-ʿAdl ve’l-inṣâf ismiyle tekrar şerhedilmiştir. Şemmâhî’nin muhtasarı üzerine Ömer b. Ramazan Refʿu’t-terâhî fî Muḫtaṣari’ş-Şemmâḫî adıyla bir şerh, Yûsuf b. Muhammed el-Masîsî bir hâşiye, Şemmâhî’nin şerhi üzerine de Muhammed b. Yûsuf Ettafeyyiş bir şerh, Muhammed b. Ömer b. Ebû Sitte el-Cerbî ve Muhammed b. Yûsuf el-Mus‘abî birer hâşiye yazmıştır. Ebû Mâlik Âmir b. Hamîs el-Mâlikî el-Umânî, Şemmâhî’nin muhtasarını Mevâridü’l-elṭâf Naẓmu Muḫtaṣari’l-ʿAdl ve’l-inṣâf adıyla 1250 beyitte manzum hale getirmiştir (Maskat 1405/1985). Mühennî et-Tivâcînî, Şemmâhî’nin şerhini Tunus’ta Külliyyetü’z-Zeytûne’de doktora tezi olarak neşre hazırlamış (Cezayir, Karâre Cem‘iyyetü’t-Türâs Ktp.), Mustafa Sâlih Bâcû, Ebû Yaʿḳūb el-Vârcelânî ve fikrühü’l-uṣûlî muḳāreneten bi-Ebî Ḥâmid el-Ġazzâlî adlı yüksek lisans tezinde el-ʿAdl ve’l-inṣâf ile Gazzâlî’nin el-Müsṭaṣfâ’sını karşılaştırmıştır (Maskat 1995, 2006). el-ʿAdl ve’l-inṣâf’ı Amr Halîfe en-Nâmî tahkik etmeye başlamışsa da tamamlayamamıştır (Cezayir, Gardâye, Cem‘iyyetü’t-Türâs Ktp.).

2. ed-Delîl ve’l-burhân li-ehli’l-ʿuḳūl. Kelâma dair bu eserde felsefe, mantık, tarih, riyâziyyât vb. ilimlerin çeşitli konularına da yer verilmiştir. Vercelânî’nin ilmî birikimini geniş biçimde yansıtan eserde ayrıca diğer İslâm kelâm akımları ve özellikle bölgede yaygın olan Eş‘arîliğe karşı İbâzî düşüncesi savunulmaktadır (I-III, Kahire 1306, 1316, taşbaskı). Eser Uman’da da birçok defa yayımlanmış (nşr. Sâlim b. Hamed el-Hârisî, I-II, Maskat 1403/1983, 1427/2006), Sâlih Bûsaîd, Tunus’ta Külliyyetü’z-Zeytûne’de eseri doktora tezi olarak neşre hazırlamıştır.

3. Tertîbu Müsnedi’r-Rebîʿ b. Ḥabîb. İbâzîler’in hadis konusunda temel kaynağı sayılan Rebî‘ b. Habîb el-Ferâhîdî’nin el-Müsned’inin (el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ) yeniden düzenlenmiş şeklidir. Defalarca basılan eser (Kahire 1328; I-VIII, Maskat 1402/1982, Muhammed b. Ömer b. Ebû Sitte el-Cerbî’nin hâşiyesiyle) birçok araştırmaya konu teşkil etmiştir. Muhammed b. Yûsuf Ettafeyyiş eseri Tertîbü’t-Tertîb adıyla tekrar düzenlemiştir (Cezayir 1326).

4. Merecü’l-baḥreyn. Mantığa dair olup ed-Delîl ve’l-burhân adlı eserin sonunda mevcuttur. Abdülazîz es-Semînî buna Taʿâẓumü’l-mevceyn ʿalâ (fî şerḥi) Mereci’l-baḥreyn adıyla bir şerh yazmıştır (Benî Yescen/Gardâye, İstikāmet Ktp., müellif hattı). Ömer Âlü Hakîm, Cezayir Üniversitesi Külliyyetü’l-ulûmi’l-İslâmiyye’de eseri doktora tezi olarak neşre hazırlamış olup çalışma henüz savunma aşamasındadır.

5. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. Bugüne ulaşmayan eserin yetmiş cüz olduğu söylenir. Berrâdî, eserin Bakara ve Âl-i İmrân sûreleriyle ilgili 700 varaklık kısmını gördüğünü kaydeder.

6. el-Ḳaṣîdetü’l-Ḥicâziyye. Hicaz’a yaptığı yolculuğu anlattığı 360 beyitlik bir manzumedir (nşr. el-Hâc Muhammed Yahyâ, Gardâye 2008).

7. Dîvânü şiʿr. Eserden sadece, hocası Eyyûb b. İsmâil için yazdığı bir mersiye Dercînî’nin Ṭabaḳātü’l-meşâyiḫ bi’l-Maġrib’inde (II, 462-469) günümüze ulaşmıştır.

8. Risâle fî terâcimi ricâli’l-Müsned (Benî Yescen/Gardâye, Âlü Yedder Ktp.). Rebî‘ b. Habîb’in el-Müsned’inde geçen ricâle dairdir.

9. Kitâbü’l-Esmâʾ (Benî Yescen/Gardâye, Âlü Yedder Ktp.).

10. Resâʾil mütenevviʿa. ed-Delîl ve’l-burhân adlı eserin III. cildinde mevcuttur.

11. Şerḥu Siyeri Maḥbûb b. er-Raḥîl fî târîḫi’l-İbâżıyye bi’l-Meşriḳ. Müellifin çağdaşı Ebû Ammâr et-Tenâvütî, Sîretü Ebî ʿAmmâr ʿAbdilkâfî’sinde bu eseri zikreder.

12. Fütûḥu’l-Maġrib. Almanya’da bir kütüphanede yazma nüshasının bulunduğuna dair bazı kayıtlar vardır (Bâcû, Ebû Yaʿḳūb el-Vârcelânî, s. 124-125).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2013 yılında İstanbul’da basılan 43. cildinde, 50-51 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.