YEKEN, Fethî

9 Şubat 1933’te Trablusşam’da doğdu. Soyu XVII. yüzyılda siyasî sebeplerle İstanbul’dan ayrılarak Halep ve Trablusşam’a yerleşen Türk asıllı bir aileye dayanır. Anne tarafından dedesi Hikmet Şerif Yeken, İstanbul’da öğrenim görmüş, Türkçe yanında İngilizce, Fransızca, Farsça ve Urduca bilen, şiir, edebiyat ve tarihe meraklı bir şahsiyetti. Lazkiye’de er-Reġāʾib gazetesini çıkarmış, Târîḫu’l-edyân ve Târîḫu Ṭrablusşâm gibi eserler yazmış, 1948’de Lazkiye’de vefat etmiştir. Yeken, dedesinin kendisine bıraktığı zengin kütüphanedeki eserlerin çok az bir kısmını babasının Trablusşam’a nakledebildiğini kaydeder (Ali Lâgā, s. 20). İlk dinî eğitimini babaannesinden aldı. İlköğrenimin ardından 1946 yılında Kubba’daki Amerikan Okulu’na girdi. Okul dışında Cem‘iyyetü mekârimi’l-ahlâki’l-İslâmiyye’nin eğitim programlarına devam etti. Şehrin ulucamisi olan Mansûrî Mescidi’nde okutulan derslere katıldı. Buradaki hocalarının başında ders ve irşad amacıyla Ezher’den gelen Muhammed Selâhaddin Ebû Ali yer almaktaydı. Beyrut’ta elektrik mühendisliği alanında lisans öğrenimi gördü.

İhvân-ı Müslimîn’in Mısır’da çıkardığı ed-Daʿve dergisi, Yeken’in genç yaşta İslâmî hareketlere ilgi duymasında ve hocası Selâhaddin Ebû Ali’nin de kurucuları arasında yer aldığı Cem‘iyyetü mekârimi’l-ahlâki’l-İslâmiyye’nin faaliyetlerine aktif biçimde katılmasında etkili oldu. Bu süreçte genç bir hatip olarak camilerde hutbeler okudu. Filistin’in işgali üzerine Muhammed Ömer ed-Dâûk’ün 1948’de Beyrut’ta kurduğu, Lübnan’da hayli etkili olan İbâdü’r-rahmân cemiyetine girdi, 1954’te Trablusşam’da cemiyetin bir şubesini açtı. Bu vesileyle başta Beyrut olmak üzere Lübnan’ın diğer şehirlerinde irşadda bulundu. Suriye’de İhvân-ı Müslimîn’in çalışmalarının askerî yönetim tarafından 1952’de yasaklanması üzerine Lübnan’a gelen teşkilâtın başkanı Mustafa es-Sibâî ile tanıştı. Gerek Lübnan’da kaldığı sürede gerekse ülkesine döndükten sonra onunla yakın ilişki içinde oldu. 1954’te Trablusşam’da bir konferans veren İhvân-ı Müslimîn lideri Hasan el-Hüdaybî ile görüşme imkânı buldu. Mısır İhvân-ı Müslimîn teşkilâtının Devlet Başkanı Cemal Abdünnâsır tarafından yasaklanmasıyla (1954) İbâdü’r-rahmân cemaatinin Beyrut’taki merkezinin Nâsırcılar’ın etkisi altına girmesi Yeken ve arkadaşlarının bu cemaatle olan ayrılıklarının başlangıcını teşkil etti. 1958’de Mısır ve Suriye’nin Birleşik Arap Cumhuriyeti adıyla birleşmesi, Irak’ta askerî darbe ile krallığa son verilmesi ve Lübnan’ın çağrısı üzerine Amerikan 6. Filosu’nun Beyrut’a asker çıkarmasıyla başlayan iç karışıklıklarda Yeken ve arkadaşlarının olayların içinde aktif biçimde yer almaları, bir yandan Özgür Lübnan’ın Sesi adıyla kurdukları radyodan yayın yapıp diğer yandan gençleri şehri savunmak için silâhlı çatışmalara girmeye teşvik etmeleri İbâdü’r-rahmân’ın önde gelenleri tarafından tasvip edilmeyince Trablusşam şubesi cemaatten ayrıldı. Yeken 1960’ta Münâ Haddâd ile evlendi. 1970’te Beyrut Üniversitesi Arap Dili ve Edebiyatı Bölümü’nden mezun olan eşi Sorbonne Üniversitesi’nde yüksek lisans ve İslâm felsefesi alanında doktora yaptı.

Yeken, 1964’te bazı arkadaşlarıyla birlikte Lübnan’da İhvân-ı Müslimîn’in hareket tarzını benimseyen el-Cemâatü’l-İslâmiyye’yi kurdu. Çalışmalarını ağırlıklı olarak Trablusşam’da sürdürmekle birlikte, Beyrut, Güney Lübnan, Sayda, Harûf ve Bikā’ya kadar yayan cemaat İslâmî grupların hepsiyle iyi ilişkiler içinde olmaya özen gösterdi. Hasan el-Bennâ, Seyyid Kutub ve Abdülkādir Ûdeh’in yolundan gittiklerini söyleyen Yeken, el-Cemâatü’l-İslâmiyye’yi “Selef tarzı davet, Sünnî bir yol, sûfî bir hakikat, siyasî duruş, bir eğitim grubu, ilim ve kültür bağı, ekonomik birliktelik ve sosyal bir kurum” diye tanımlar (Abdülganî İmâd, s. 52). Cemaatin çıkardığı eş-Şihâb dergisi 1970’lerin sonuna kadar yayın hayatına devam etti. Lübnan iç savaşının yaşandığı yıllarda el-Mücâhidûn adıyla bir birlik oluşturarak iki yıl (1975-1976) bilfiil savaşın içinde yer alan cemaat aynı dönemde Savtü’l-mücâhidîn isimli bir radyo da kurdu. Suriye’deki iç savaşa destek verdiği gerekçesiyle 1979 yılı Ekim ayında Suriyeli ajanlar tarafından kaçırılan Yeken daha sonra bunun doğru olmadığı anlaşılınca serbest bırakıldı. Aynı yıl gerçekleşen İran İslâm Devrimi, bir yandan Yeken’e ilham verirken bir yandan da cemaati Lübnan’daki İslâmî hareketler üzerine daha ciddi şekilde eğilmeye yöneltti.

el-Cemâatü’l-İslâmiyye’nin sosyal tabanı oluşuncaya kadar siyasetten uzak duran Yeken ve arkadaşları 1989’da Lübnan’da iç savaşın sona ermesiyle imzalanan Tâif Antlaşması’nın sağladığı ortamda Sünnî müslümanları temsil için 1992 seçimlerine katılma kararı aldı ve Yeken’in de aralarında bulunduğu üç kişi bağımsız aday olarak meclise girmeyi başardı. Cemaatin seçimlere katılması siyasete karşı takındıkları katı tavrın yumuşaması diye yorumlandı (Ahmed el-Musallî, s. 211). Cemaatin liderliğini bırakan Yeken’in yerine Faysal el-Mevlevî seçildi. Yeken dört yıl milletvekilliği yaptı. 1996 seçimlerine birlikte girecekleri Teyyârü’l-müstakbel partisinin başkanı Refîk el-Harîrî ile koalisyon hususunda aralarında anlaşmazlık çıkması cemaat içinde tartışmalara yol açtı ve neticede Yeken adaylıktan çekildi; yerine Faysal el-Mevlevî aday gösterildi. Daha sonra Naḥve ṣahvetin İslâmiyye fî müsteve’l-ʿaṣr adıyla yazdığı kitapta (Beyrut 1997) siyasî faaliyetlerin İslâmî hareketleri hedefinden saptırması sorununu ele aldı. el-Cemâatü’l-İslâmiyye’nin de davet ve eğitim hedeflerinden uzaklaşıp siyasete odaklanmasıyla siyasî bir parti halini aldığını, böylece İhvân-ı Müslimîn çizgisinden uzaklaştığını ileri sürdü. 2000 yılında cemaatten ayrıldı. 1988’de eşiyle birlikte Trablusşam’da kurdukları Özel Cinân Üniversitesi’nde bir süre ders verdi. Lübnan’daki Sünnîler’i temsil edecek bir partinin kurulması gerektiği yönünde çevresinden gelen teklifler üzerine 2006’da Cebhetü’l-ameli’l-İslâmî’yi kurarak siyasî faaliyetlerini bu partide devam ettirdi. 13 Haziran 2009’da tedavi gördüğü hastahanede vefat etti ve Trablusşam’daki Bâbürreml Mezarlığı’na defnedildi.

Yeken değişik İslâmî hareketler tarafından saygı görmüş, gerek Lübnan’da gerekse uluslararası alanda bazı siyasî problemlerin çözülmesine katkı sağlamıştır. Meselâ 1998’de Türkiye ile Suriye arasında çıkan krizin sona ermesi için girişimlerde bulunmuş, 2006’da Lübnan hükümetinin muhalefet kanadı Hizbullah’la olan anlaşmazlığında ara buluculuk yapmıştır. 2007’de Fethu’l-İslâm hareketiyle Lübnan ordusu arasındaki savaşın neticelenmesinde de aracılık etmiştir (Alâ Fârûk, sy. 208 [2009], s. 114-115). Pek çok ülkede düzenlenen sempozyum ve konferanslara katılan Yeken, yurt içi ve yurt dışındaki çeşitli kurumlarda üye veya başkan sıfatıyla görev almıştır. Arşiv çalışmaları yapmak, görsel ve işitsel araçların faydalı kullanımını sağlamak amacıyla Müessesetü’l-buhûs ve’l-meşârîi’l-İslâmiyye’yi kurmuş, “Türkiye’de İslâm” konulu bir video-sinema programının hazırlanması sürecinde 1980’lerin ortasında birkaç defa Türkiye’ye gelmiştir (Kaya – Okçu, sy. [1987], s. 22). Kendisine, Pakistan Karaçi Üniversitesi’nde İslâm araştırmaları ve Arap dili ve edebiyatı alanında fahrî doktora unvanı verilmiştir.

Görüşleri. Yeken’in dikkat çeken görüşleri daha çok davet, İslâmî hareket, siyaset ve eğitim konularıyla ilgilidir. Hayatını İslâmî davete adayan Yeken bu konuda çeşitli eserler telif etmiş, davetçiyi “kendisi için değil başkaları için yaşayan, onların mutluluğuna önem veren, bu uğurda zorluklara katlanan kişi” olarak tanımlamıştır (el-İstîʿâb, s. 28). Ona göre davetçi alçak gönüllülük, sabır ve anlayış, asalet ve cömertlik, güler yüz ve güzel söz, hizmet ve yardım aşkı gibi meziyetler yanında dinî ve kültürel birikime de sahip olmalıdır (Filistin Ziyâd es-Sayfî, s. 73-84). İslâmî hareketler müslümanların eğitim, davet, fikir, siyaset ve askerî yönden gelişmesini önemseyip İslâm’ı bir bütün halinde ele almalı, ancak eğitim ve davet faaliyetleri ön planda tutulmalıdır. Sadece siyasî temellere dayanan teşkilâtların bir darbe sonucunda çökmesini eğitim ve davet odaklı bir yapıya sahip olmamalarına bağlayan Yeken, İslâmî hareketlerin barışçıl yöntemlere öncelik verip kuvvet kullanmayı son çare olarak düşünmeleri gerektiğini savunur. Bunun yanında sadece eğitime veya politikaya dayanan hareketlerin de eksik olduğunu söyler (a.g.e., s. 27-28; Kaya – Okçu, sy. 17 [1987], s. 22-24). Lübnan’ın yaşadığı siyasal problemlerin temel çözümünün 1920 öncesinde olduğu gibi daha büyük ve güçlü bir devletin bünyesine katılmasıyla mümkün olacağını ileri sürer, bunun için de Suriye ile birleşmek gerektiğini düşünür. Öte yandan İslâmî hareketin yönetime katılmasının müslüman toplumu korumaya yönelik olduğunu, bunun müslümanların gayri müslimlerle ortak bir yönetim kurduğu şeklinde anlaşılmaması gerektiğini ifade eder (Rabil, II/1 [2013], s. 65). İslâmlaşma’yı bütün müslümanların vazifesi olarak görür; bunun için de öncelikle sosyal, siyasal ve hukukî alt yapıyı oluşturacak inanç ve fikir dönüşümünün tamamlanmış olması hususu üzerinde durur. Zira ona göre fert ve cemiyet seviyesinde dönüşüm yaşanmadan sadece silâh zoru ile İslâm’ın uygulanması mümkün değildir (Lübnan’da İslamî Hareketler, s. 115; Filistin Ziyâd es-Sayfî, s. 24-25).

Eserleri. Fethî Yeken’in telif ettiği kırkın üzerinde eserin hemen hepsi onun esas aldığı davet, İslâmî hareket, siyaset ve eğitimle ilgilidir. Çeşitli dillere çevrilen eserlerinden on dördü “Fethî Yeken Külliyatı” adıyla Türkçe’ye tercüme edilmiştir. Belli başlı eserleri şunlardır:

1. Müşkilâtü’d-daʿve ve’d-dâʿiye (Beyrut 1967) (trc. M. Said Şimşek, Çağdaş Davetin Problemleri [Konya 1979; İstanbul 1986]; trc. Bilal Erdem, İslamî Hareketin Problemleri [İstanbul 1991]; trc. Mustafa Nuhoğlu – Bilal Erdem, Davet ve Davetçinin Problemleri [İstanbul 2000]).

2. Ḥarekât ve meẕâhib fî mîzâni’l-İslâm (Beyrut 1970). Komünizm, kapitalizm ve masonlukla Suriye ve Arap milliyetçiliğine dairdir (trc. Mahmut Polat, İslam Işığında Hareket ve İdeolojiler [İstanbul 1992, 2001]).

3. el-İslâm fikre ve ḥareke ve’nḳılâb (Beyrut 1970; trc. Cuma Ağaç, İslam: Fikir, Hareket, İnkılâb [İstanbul 1986]; trc. İsmail Hakkı Işık, Teori ve Pratikte İslam [İstanbul, ts.]).

4. Keyfe nedʿû ile’l-İslâm (Beyrut 1970; trc. M. Said Şimşek, İslam’a Nasıl Davet Edelim? [Konya 1980]; trc. M. Zahid Erengil [İstanbul 1986]; trc. Hüseyin Sevme [İstanbul 2001]).

5. Mâẕâ yaʿnî intimâʾî li’l-İslâm (Beyrut 1977). Yeken’in en meşhur eseridir (trc. Nusreddin Bolelli, Müslüman Olmam Neyi Gerektirir? [İstanbul 1991]).

6. Ḳavâribü’n-necât fî ḥayâti’d-duʿât (Beyrut 1977; trc. M. Said Şimşek, İslam Davetçilerine Notlar [İstanbul 1979]; trc. Tevhid Ayengin, Davetçiye Notlar [İstanbul 2001]).

7. eş-Şebâb ve’t-taġyîr (Beyrut 1979; trc. Ahmet Yeni, İslam Gençliği [Konya 1982]; trc. Abdülkadir Kınar [İstanbul 1993]).

8. el-Mevsûʿatü’l-ḥarekiyye (I-II, Amman 1980-1983). Altı cilt olarak planlanan eserin Yeken’in editörlüğünde sadece iki cildi yayımlanmıştır (trc. I. cilt: Ziya Eryılmaz, Çağdaş Davet Önderleri, İstanbul 1992).

9. el-ʿÂlemü’l-İslâmî ve’l-mekâʾidü’d-düveliyye ḫilâle’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer el-hicrî (Beyrut 1981; trc. Cafer Tayyar, Hicri 14. Asırda Beynelmilel Tuzaklar Karşısında İslam Âlemi [İstanbul 1992]; Çağdaş Saldırılar Karşısında İslam Âlemi [İstanbul 2001]).

10. el-İstîʿâb fî ḥayâti’d-dâʿve ve’d-dâʿiye (Beyrut 1983; trc. Ziya Eryılmaz, Davet Yolunda Hazırlık [İstanbul 1992]).

11. el-Mütesâḳıṭûne ʿalâ ṭarîḳı’d-daʿve: Keyfe ve li-mâẕâ (Beyrut 1984; trc. M. Akif Yıldırım, Davet Yolunda Dökülenler [İstanbul 1999]).

12. et-Terbiyetü’l-viḳāʾiyye fi’l-İslâm (Beyrut 1989; trc. Süleyman Altay, Koruyucu İslamî Eğitim [İstanbul 2001]).

13. İḥẕeru’l-aydize’l-ḥarekî (Beyrut 1989; trc. Osman Kara, İslamî Harekette Fikrî Hastalıklar [İstanbul 2001]).

14. el-Bîrîstrûkyâ min manẓûr İslâmî (Beyrut 1991; trc. İrfan İnce, İslamî Bakış Açısıyla Perestroika, İstanbul, ts.; İdeolojilerin Çöküşü ve İslam’ın Evrenselliği, İstanbul 1998, 2001).

15. Eḍvâʾ ʿale’t-tecrübeti’n-niyâbiyyeti’l-İslâmiyye fî Lübnân (I-III, el-Edâʾü’n-niyâbiyye beyne’l-mebdeʾ ve’t-taṭbîḳ, el-Edâʾü’n-niyâbiyye ʿabra’l-iʿlâm, el-Edâʾü’n-niyâbiyye fi’l-mîzân, Beyrut 1996).

16. Fıḳhü’s-siyâḥa fi’l-İslâm ve nemâẕic li-raḥalât daʿviyye fî arżı’llâhi’l-vâsiʿa (Beyrut 1999). Müellifin katıldığı birçok konferans ve sempozyum hakkında bilgi verdiği eseridir.

Yeken’in bunların dışında Naḥve ḥareke İslâmiyye ʿâlemiyye vâḥide (Beyrut 1977, 1993, 2007), el-Mesʾeletü’l-Lübnâniyye min manẓûr İslâmî (Beyrut 1979), el-Ḳażıyyetü’l-Filisṭîniyye min manẓûr İslâmî (Beyrut 1993), Ḥükmü’l-İslâm fi’s-siḥr ve müşteḳḳātih (Beyrut 1994), el-Müteġayyirâtü’d-devliyye ve’d-devrü’l-İslâmiyyü’l-maṭlûb (Beyrut 1995), Ḫaṣâʾiṣu’ş-şaḫṣiyyeti’l-ḥarekiyye li-cemâʿati’l-İḫvâni’l-Müslimîn (Beyrut 1996), Naḥve ṣahvetin İslâmiyye fî müsteve’l-ʿaṣr (Beyrut 1997), el-ʿAvleme ve müstaḳbelü’l-ʿâlemi’l-İslâmî (Beyrut 2000), Menheciyyetü’l-İmâmi’ş-Şehîd Ḥasan el-Bennâ ve medârisü’l-İḫvâni’l-Müslimîn (Beyrut 2001) adlı eserleri de bulunmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 671-673 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.