ZÂKİR HÜSEYİN

8 Şubat 1897’de Haydarâbâd Dekken’de doğdu. Afgan (Peştun) asıllı bir aileye mensuptur. On yaşında iken hukukçu olan babası Fidâ Hüseyin Han’ı kaybetti. İlk eğitimini Etâve’deki (Etawah / Uttar Pradeş) Islamia High School’da aldı. Daha sonra Aligarh Koleji’nde hukuk alanında lisans ve ekonomi alanında yüksek lisans (1920) öğrenimi gördü. Aynı yıl koleje öğretim görevlisi tayin edildi. O yıllarda Çiştiyye tarikatı şeyhi Hasan Şah’a intisap etti, ondan ders aldı. Hindistan Hilâfet Hareketi’nin faaliyetlerine katıldı ve bu hareketin başlattığı Non-Cooperation (İngiliz yönetimiyle ilişkileri kesme) Hareketi’nin Aligarh’daki en aktif üyeleri arasına girdi. Aynı yıl öğretim görevliliğinden ayrıldı ve Hilâfet Hareketi liderleriyle görüşerek onlara Aligarh Koleji yerine millî bir üniversite kurulmasını teklif etti. Bu görüş o zamanın şartlarında en mâkul çözüm olduğundan büyük kabul gördü. Aligarh Koleji yönetiminin Hilâfet Hareketi üyelerinin iş birliği taleplerine olumlu cevap vermemesi üzerine de Malta’dan yeni dönen Mahmûd Hasan Diyûbendî 29 Ekim 1920 tarihinde Câmia Milliyye İslâmiyye adıyla millî üniversitenin kuruluşunu gerçekleştirdi, Zâkir Hüseyin 1921’de bu üniversitede öğretim görevlisi oldu.

1923’te Almanya’ya gitti. Berlin’deki Frederick William Üniversitesi’nde ekonomi alanında doktora yaptı. Hakîm Ecmel Han ile Muhtâr Ahmed Ensârî onu 1925’te Viyana’da ziyaret etti ve tezini tamamlayınca Hindistan’a dönmesi konusunda ondan söz aldı. 1926’da tezini bitirince ülkesine döndü ve aynı yılın Şubat ayında Câmia Milliyye İslâmiyye’de öğretim üyesi sıfatıyla göreve başladı, ardından “şeyhü’l-câmia” (rektör) oldu. Bu görevini 1948 yılına kadar sürdürdü. 1963-1969 yılları arasında “emîrü’l-câmia” (sembolik olarak üniversitenin en yetkili ismi, başkan) görevini üstlendi. Buradaki tecrübeleri ve eğitim felsefesi alanındaki çalışmaları neticesinde 1938-1948 yıllarında Hindistan Eğitim Komisyonu başkanlığı yaptı. 1948’de Aligarh Muslim University’nin fiilen rektörü oldu ve Hindistan Üniversiteler Komisyonu üyeliğine seçildi. 1954’te Dünya Üniversiteler Birliği’nin başkanlığına getirildi. 1956-1958 arasında Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Teşkilâtı (UNESCO) Yönetim Kurulu’nda Hindistan temsilcisi sıfatıyla görev yaptı. 1957’de Bihâr eyaleti valisi oldu. 1962’de Hindistan devlet başkan yardımcılığına getirildi. Hindistan Ulusal Kongresi’nin adayı olarak katıldığı seçimlerde Hindistan’ın ilk müslüman devlet başkanı seçildi (13 Mayıs 1967). Onun devlet başkanı seçilmesi dünyada Hindu egemen Hindistan demokrasisi için iyi bir sınav olarak algılandı (Indian Muslims in Freedom Struggle, s. 162). Bu görevde iken 3 Mayıs 1969 tarihinde geçirdiği kalp krizi sonucu öldü ve Câmia Milliyye İslâmiyye Kampüsü’ne defnedildi.

Zâkir Hüseyin 1954’te Padma Vibhushan, 1963’te Bharat Ratna nişanlarına lâyık görülmüş; Delhi, Kalküta, Aligarh, Allahâbâd ve Kahire üniversiteleri tarafından kendisine fahrî doktorluk unvanı verilmiştir. Kuruluşuna katkıda bulunduğu Câmia Milliyye İslâmiyye’nin merkez kütüphanesine ve aynı kurum bünyesinde 1970 yılında kurulan İslâm Araştırmaları Enstitüsü’ne Zâkir Hüseyin’in adı verilmiştir. XX. yüzyılda Hindistan’ın eğitim anlayışının şekillenmesinde önemli rol oynayan Zâkir Hüseyin, Hindistan’ın bağımsızlığı için Gandi ve Nehru ile birlikte çalışmış, Hint alt kıtasının Hindistan ve Pakistan şeklinde ikiye bölünmesi sürecinde müslümanların Hindistan’dan vazgeçemeyeceğini savunduğu için Hindistan tarafında kalmıştır. Zâkir Hüseyin, Alfred Ehrentreich ile birlikte Die Botschaft des Mahatma Gandhi adlı eseri telif etmiş (Berlin 1926), farklı tarihlerde verdiği konferansları ve makalelerinin bir bölümü The Dynamic University adıyla yayımlanmıştır (Delhi 1965). Edwin Cannan’ın Elementary Political Economy adlı kitabını Mebâdî-Maʿâşiyyât, Eflâtun’un Devlet’ini Riyâset (1932), Alman iktisatçısı Friedrich List’in Das Nationale System der Politischen Ökonomi kitabını Maʿâşiyyât-ı Ḳavmî adlarıyla Urduca’ya çevirmiştir. Eğitim ve kültür üzerine bazı düşüncelerini içeren makaleleri Câmia Milliyye İslâmiyye’nin Urduca neşredilen Câmiʿa (The Monthly Jamia) adlı dergisinde neşredilmiştir. Almanya’da bulunduğu sırada Urduca’nın büyük şairi Gālib Mirza Esedullah’ın Dîvân-ı Urdû adlı eserinin yayımlanmasına da öncülük etmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2013 yılında İstanbul’da basılan 44. cildinde, 107-108 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.