ABDÜLAZÎZ b. ABDULLAH

Abdülazîz b. Abdullah (Benabdullah) 28 Kasım 1923’te Rabat’ta doğdu. Rabatlı bir ulemâ ailesine mensuptur. İlk hocası olan babası oğlunun eğitimiyle yakından ilgilendi ve onu içinde kendisinin de yer aldığı Mağrib’in bağımsızlık mücadelesine hazırladı. Liseyi bitirdikten sonra Cezayir Üniversitesi’nde hukuk ve edebiyat tahsili yaptı (1946). Bu arada Rabat’ta dinî ilimlerle Arap dili ve edebiyatı dersleri aldı. İş hayatına el-ʿİlm ve el-İstiḳlâl gazetelerinde çalışarak başladı; Fas’ın bağımsızlığı için kurulan enstitünün Dârülbeyzâ’daki yönetimini üstlendi. Fas’ın bağımsızlığını elde etmesinin (1956) ardından Tapu ve Kadastro genel müdürlüğü yaptı (1957). Yüksek öğretimle ilmî araştırmaların geliştirilmesi için oluşturulan kurumun başında bulundu (1958-1961). 1962’de Rabat’ta kurulan ve günümüzde Arap Birliği Eğitim Kültür ve Bilim Teşkilâtı’na bağlı olan Mektebü tensîkı’t-ta‘rîb’in 1984 yılına kadar yönetiminde bulundu.

Abdülazîz b. Abdullah öğretim hayatına, Rabat’taki Muhammed el-Hâmis Üniversitesi’nin Edebiyat Fakültesi’nde Mağrib medeniyeti ve İslâmî ilimler hocası olarak başladı. Ardından Dârü’l-hadîs el-Haseniyye ile Karaviyyîn Üniversitesi’nde ve Mağrib’deki çeşitli ilim merkezlerinde ders okuttu. Rusya, İngiltere, Lübnan, Tunus, Mısır, Küveyt, Almanya ve Pakistan’da üniversite ve enstitülerde ilmî araştırmalar yaptı, ders verdi. 1997-2001 yıllarında Uluslararası Biyografi Enstitüsü üyesi idi. 2001’de Amerikan Biyografi Enstitüsü’ne de üye seçildi. Suriye’deki Lecnetü’l-işrâfi’l-ulyâ ale’l-mevsûati’l-Arabiyyeti’l-kübrâ, Beyrut ve Kahire’deki el-Mevsûatü’l-Arabiyye, Fas’taki Akademiyyetü’l-memleketi’l-Mağribiyye, Kahire, Amman, Dımaşk ve Bağdat’taki Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye’nin yayın kurullarında yer aldı. Çok sayıda uluslararası ödül kazandı; birçok nişan ve şeref unvanı ile ödüllendirildi. Yoğun dersleri ve akademik hayatı içinde Kurtuba, Tunus, Bağdat ve Dakar’da düzenlenenler başta olmak üzere bilimsel toplantılara katılarak tebliğler sundu. Ülke içinde ve ülke dışında eğitimin Arapçalaştırılması ve fasih Arapça’nın yaygınlaştırılmasıyla ilgili panellere katıldı ve konferanslar verdi. Birçok Mağrib aydını gibi fasih Arapça’yı millî kimliklerinin ve diğer Arap ülkeleriyle dayanışmanın göstergesi kabul ederken başta Fransa olmak üzere Avrupa ülkeleriyle bağlarının devam etmesi için Fransızca’ya karşı daha ılımlı bir yaklaşım benimsedi. 4 Şubat 2012 tarihinde vefat etti ve Rabat’taki Sîdî Arabî b. Sâyih Kabristanı’na defnedildi.

Eserleri. Abdülazîz b. Abdullah bilimsel araştırma alanında önemli eserler hazırlamış, hayatının sonuna kadar araştırmayı ve üretmeyi sürdürmüş, yazdığı çok sayıda kitap ve makale ile haklı bir şöhret kazanmıştır. Fas tarihi ve medeniyeti yanında tarih, tasavvuf, sanat, felsefe ve İslâmî ilimler alanında değerli çalışma ve incelemeler yapmış, çalışmaları Fas ve çevresindeki entelektüel hareketleri etkilemesi bakımından ilgiyle karşılanmış, kendisinden sonra yapılan çalışmalara örnek teşkil etmiştir. Mâlikî ulemâsı, bunların yer aldığı belli başlı biyografik kaynaklar, eserleri ve haklarında yapılan çalışmalarla eserlerinin baskıları ve yazma nüshalarına dair bilgileri toplayarak alfabe sırasına göre düzenlediği Maʿlemetü’l-fıḳhi’l-Mâlikî (Beyrut 1403/1983) Abdülazîz b. Abdullah’ın aynı zamanda bir ansiklopedist olduğunu gösterir. Benzer bir çalışması da Mağrib’in tasavvufî hayatını ele aldığı Maʿlemetü’t-taṣavvufi’l-İslâmî adlı eseridir (I-III, Rabat 2001). Ayrıca Arap dili ve edebiyatı, tarih ve dinî ilimler alanında çok önemli çalışmalara imza atan Abdülazîz b. Abdullah’ın belli başlı eserleri şunlardır: Coġrâfiyyetü’l-Maġrib (Rabat 1950; Dârülbeyzâ 1376/1956; Tıtvân 1380/1961); el-Felsefe ve’l-aḫlâḳ ʿinde İbni’l-Ḫaṭîb (Tıtvân 1950, 1953; Beyrut 1403/1983); Les grands courants de la civilisation du Maghreb (Casablanca 1957); L’art maghrébin à travers les âges (Rabat 1958); eṭ-Ṭıb ve’l-eṭıbbâʾ bi’l-Maġrib (Rabat 1378/1959); Clartés sur l’Islam au l’Islam dans ses sources (Muhammediye 1960; Jadida 1995); Târîḫu’l-Maġrib (I-II, Dârülbeyzâ 1960); et-Taʿrîb ve müstaḳbelü’l-luġati’l-ʿArabiyye (Kahire 1961); Muʿṭıyyâtü’l-ḥaḍâreti’l-Maġribiyye (I-II, Rabat 1963, 2002; daha önce Meẓâhirü’l-ḥaḍâreti’l-Maġribiyye adıyla basılan eserin [Rabat 1960] yeni neşridir); Muʿcemü’l-muḥaddis̱în ve’l-müfessirîn ve’l-ḳurrâ bi’l-Maġribi’l-aḳṣâ (Muhammediye 1972); el-Mevsûʿatü’l-Maġribiyye li’l-aʿlâmi’l-beşeriyye ve’l-ḥaḍâriyye (I-V, Rabat 1395-1397/1975-1977; Muhammediye 1401/1981); Verité sur le Sahara (Roanne 1977); Teṭavvürü’l-fikr ve’l-luġa fi’l-Maġribi’l-ḥadîs̱ (Kahire 1979); La pensée islamique et le monde moderne (Casablanca 1980; Beyrut 1403/1983); Maʿlemetü’l-Ḳurʾân ve’l-ḥadîs̱ fi’l-Maġribi’l-aḳṣâ (Riyad 1405/1985); es-Sefâre ve’s-süferâʾ bi’l-Maġrib ʿabre’t-târîḫ (Rabat 1405/1985); el-Ceyşü’l-Maġribî ʿabre’l-ʿuṣûr (Rabat 1406/1986); Ribâṭu’l-fetḥ beyne ʿâṣımeti Şâle ve ʿâṣımeti’l-Ḳaṣba (Rabat 1990); Le soufisme afro-maghrébin aux XIX^è et XX^è siècles (Rabat 1995); l’Islam: Concepts et préceptes (Rabat 1995); l’Islam et la morale universelle (Rabat 1996); La paix en Palestine passe par Al-Qods (Rabat 1997); la Tijânia: Une voie spirituelle et social (Marrakech 1999); ed-Dârülbeyżâʾ ʿâṣımetü’l-Maġribi’l-iḳtiṣâdiyye münẕü elf ʿâm (Rabat 2000); Medînetü Vezzân menbaʿu’r-rûḥ ve’l-ʿirfân (Vezzân 2000); er-Reḥalât mine’l-Maġrib ve ileyhi ʿabre’t-târîḫ (Rabat 2001); Le rationnel du sacré (Rabat 2001); et-Taṣavvufü’l-Maġribî ve meẓâhiruhû ḫilâle elf ʿâm (Rabat 2001); Fâs menbaʿu’l-işʿâʾ ve’l-fikr fi’l-ḳārreti’l-İfrîḳıyye (I-II, Rabat 2001); el-ʿUlûmü’l-kevniyye ve’t-tecribiyye fi’l-Maġrib (Rabat 2002); Sûs bevvâbetü’ṣ-ṣaḥrâ (Sûs 2002; Dârülbeyzâ 2004); Tiṭvân ʿâṣımetü’ş-şimâl ve menbaʿi işʿâʾihâ (Tıtvân 1426/2005); Le millénaire de la médecine au Maroc et ses perspectives d’avenir (Rabat 2006); Les juifs au Maroc pérennité Islamo-hébraïque millénaire (Rabat 2009); el-Muʿcemü’t-târîḫî (Dârülbeyzâ, ts. [Mektebetü’s-selâm]); el-Mesârü’l-ḥaḍârî el-elfî li-medîneti Vücde (Vücde, ts. [Cem‘iyyetü’l-encâd]).

Çok sayıdaki makalelerinden bazıları da şunlardır: “el-Endelüs ve’l-Maġrib vaḥdetün em tekâmülün” (el-Menâhil, XXXI/11 [Rabat 1984], s. 73-147); “Bilâdü’ş-Şâm ve es̱eruhâ fî belvereti’s-simâti’l-insâniyye li’l-ʿilm ve’l-ʿamel fi’l-Maġrib” (MMLADm., LXI/2 [1986], s. 251-272); “et-Teṭavvürü’l-ḥaḍârî ve meẓâhiruhû fî ʿiḳlîmi’l-Cedîde” (el-Menâhil, XXVII/10 [1983], s. 37-62); “el-Fikrü’l-İslâmî ve es̱eruhû fî felsefeti Mûsâ b. Meymûn ve teṭavvüri’t-teḳālidi’l-Yehûdiyye” (Ḥalḳatü vaṣl beyne’ş-şarḳ ve’l-ġarb: Ebû Ḥâmid el-Ġazzâlî ve Mûsâ b. Meymûn, Agādîr 1406/1985, s. 107-125); “Devrü’l-melâḥati’l-Maġribiyye fi’l-biḥâr ṭıvâle elf ʿâm” (el-Menâhil, XXXII/12 [1985], s. 64-121); “Sebte min ḫilâli ricâlihâ” (el-Menâhil, XXII/9 [1982], s. 658-719); “eṭ-Ṭıbbü’l-İslâmî ve’l-ʿilmü’l-ḥadîs̱” (el-Menâhil, XXXIII/12 [1985], s. 44-76); “el-ʿÂmmiyye ve’l-fuṣḥâ fi’l-Ḳāhire ve’r-Rabâṭ” (MMLA, LXIII [1984], s. 214-238); “el-Fünûnü’ş-şaʿbiyye ve’ṣ-ṣınâʿatü’t-taḳlîdiyye bi-Merrâküş” (el-Menâhil, IV/2 [1975], s. 121-209); “Muʿṭıyyâtü’l-fenni’l-İslâmî fi’l-Maġrib” (el-Menâhil, III/2, 1975, s. 51-71).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 23-24 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.