ABDÜLKĀHİR el-CÜRCÂNÎ

Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Ortaçağ’ın önemli kültür merkezlerinden biri olan Cürcân’da doğdu ve bütün hayatını orada geçirdi. Arap dil bilgisini, meşhur âlim Ebû Ali el-Fârisî’nin yeğeni ve talebesi Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Hasan el-Fârisî’den okudu. Ayrıca, Kadı Ebü’l-Hasan Ali b. Abdülazîz el-Cürcânî’den de ders aldığı rivayet edilmektedir (bk. Yâkūt, XIV, 16). Tahsilini bitirdikten sonra Cürcân’da ders vermeye başlayınca şöhreti kısa zamanda yayıldı. Ondan ders okumak isteyen ilim meraklıları Cürcân’a akın etmeye başladılar. İran asıllı olmasına rağmen hiçbir eserini Farsça yazmadı. Selçuklu Veziri Nizâmülmülk başta olmak üzere ileri gelen birçok kimseye kasideler yazdıysa da onlardan beklediği ilgiyi göremedi. Rahat bir hayat sürmediği, bundan dolayı da karamsar ve insanlara karşı kötümser olduğu şiirlerinden anlaşılmaktadır. Büyük ihtimalle 471 (1078-79) yılında Cürcân’da vefat etti.

Abdülkāhir el-Cürcânî’nin “İmâmü’n-nühât” (büyük dil bilgini) diye tanınması, sarf veya nahiv sahasında yeni bir şey ortaya koymuş olmasından dolayı değil, dilin bütün inceliklerine vâkıf bulunması ve özellikle nahvi bir “Arap mantığı” niteliğinde ele alması sebebiyledir. Şu bir gerçek ki “Belâgat şeyhi” unvanı ile anılmayı hak ettiğinde kimsenin tereddüdü yoktur. Zira Câhiz’den bu yana hiçbir belâgat âliminin bu alanda Cürcânî kadar tefekküre dayalı güçlü bir tenkit zihniyetine sahip olduğu söylenemez. Onun Esrârü’l-belâġa ve Delâʾilü’l-iʿcâz adlı eserlerini Fahreddin er-Râzî gibi bir âlimin telhis etmesi, Cürcânî’nin bu sahadaki otoritesini göstermeye yeterlidir.

Abdülkāhir el-Cürcânî’nin belâgat konusundaki görüşleri, Kur’an’ın i‘câzı etrafında geliştirilen tartışmalara dayanır. O, kelâm ilminin önemli konularından biri olan nübüvvet bahsini doğrudan ilgilendiren i‘câz meselesi ile nazım görüşünü (bk. NAZMÜ’l-KUR’ÂN) dil açısından ele alıp incelemiştir. Mu‘tezile ileri gelenlerinden Nazzâm’ın başlattığı bu tartışmada, kimine göre i‘câz sarfede, kimine göre de fesahattedir. Nazzâm’ın temsil ettiği sarfe taraftarlarına göre Kur’an’ın i‘câzı, nazım veya telifinde değil, bir benzerini yapmaktan insanların Allah tarafından özel olarak âciz bırakılmış olmasındadır. Kur’an’ın i‘câzını fesahatinde arayanlar ise fesahat kavramı üzerinde ortak bir görüşe varamamışlardır. Kimine göre fesahat lafızlarda, kimine göre ise lafız ve mâna güzelliğinde aynı oranda aranmalıdır. Cürcânî, sarfe anlayışına ve beşer kudreti dahilinde yorumlanan fesahat ve belâgat görüşlerine karşılık nazım kavramı etrafındaki görüşlerini ortaya koymuştur. Öyle anlaşılıyor ki nazım, Mu‘tezile’nin kullandığı fesahat kavramına mukabil Eş‘arî çevrelerinin kullandığı bir deyim haline gelmiştir. Nitekim Eş‘arîler’in meşhur siması Bâkıllânî de Kur’an’ın i‘câzını hep nazmında aramıştır (bk. İʿcâzü’l-Ḳurʾân, s. 35). Genel olarak, Mu‘tezile’nin fesahat özelliklerini tek tek kelimelerde, hatta harf ve seslerde aramasına karşılık, Cürcânî bu özelliklerin terkipte, başka bir deyişle cümle tekniğinde bulunduğunu ortaya koymuştur. Diğer nazım görüşlerinin Kur’an’ın i‘câzını ispata yetmeyeceğini belirterek, 500 sayfalık Delâʾilü’l-iʿcâz’ında sadece nazım anlayışı üzerinde durmuştur. Ona göre kelimelerde i‘câz aranamaz; çünkü Araplar arasında Kur’an’ın nüzûlünden önce de var olan bu kelimeler, pek azı müstesna olmak üzere, aynı anlamlarla Kur’an’da yer almıştır. Tek tek kelimeler, zihinde oluşan mânalara sembol olmaktan öteye geçemez. Mütenâfir (telaffuzu zor) kelimelerin Kur’an’da bulunmaması i‘câzı pekiştiren önemli bir unsur ise de yeterli değildir. Aksi halde kolayca söylenebilen alelâde sözlerin de fasih sayılması gerekirdi. Müzikal uyumda i‘câz aranmayacağı gibi, veznin de fesahat ve belâgatta payı yoktur. Öyle olsaydı vezinleri aynı olan iki kasideyi, diğer edebî özelliklerini söz konusu etmeden, aynı ölçüde beliğ saymak gerekirdi. Ayrıca i‘câz, âyetler arasındaki fâsılalarda da aranamaz; zira kafiyeyi büyük bir ustalıkla seçebilenler fâsılayı da kolaylıkla uygulayabilirler. Bu konuda Cürcânî’nin işaret ettiği bir diğer hususa göre i‘câz, muhtelif âyetlerde görülen istiare, mecaz ve kinaye gibi edebî sanatların tahlili ile de ortaya konamaz. Aksi takdirde, bu tür edebî sanatların yer almadığı âyetlerde i‘câz bulunmadığı iddia edilmiş olur. Ona göre Kur’an’ın gerçek anlamda i‘câzı, haiz olduğu fesahat ve belâgattan kaynaklanmaktadır. Bu fesahat ile belâgat, nâzil olduğu gibi aynen muhafaza edilen nazımın içinde bulunmaktadır. Nazım ise lafızlar arasındaki “üslûp ilişkisi”nden ibarettir (daha geniş bilgi için bk. İ‘CÂZÜ’l-KUR’ÂN; NAZMÜ’l-KUR’ÂN).

Eserleri. 1. Esrârü’l-belâġa. Kendisinden önceki çalışmalardan faydalanarak belâgat ve şiirin belli başlı meselelerini ana hatları ile ortaya koyduğu bir eserdir.

2. Delâʾilü’l-iʿcâz. Bu da Kur’ân-ı Kerîm’in i‘câzının nazımda olduğunu söyleyerek birçok belâgat konularını işlediği orijinal bir eserdir.

3. er-Risâletü’ş-şâfiye. Kur’ân-ı Kerîm’in i‘câzına dair olan bu risâlenin Delâʾilü’l-iʿcâz’dan daha önce yazıldığı tahmin edilmektedir. İlk iki kitapta olduğu gibi bunda da nazım görüşü ağırlıklı olarak işlenmektedir. Eser, Muhammed Halefullah ve Muhammed Zağlûl Sellâm tarafından Rummânî ve Hattâbî’nin aynı konuya dair iki risâlesiyle birlikte tahkik edilerek S̱elâs̱ü resâʾil fî iʿcâzi’l-Ḳurʾân adıyla neşredilmiştir (Kahire 1956).

4. el-ʿAvâmilü’l-miʾe (Miʾetü ʿâmil). Kelime ve cümlelerin i‘rabına tesir eden yüz âmilden (bk. AVÂMİL) bahseden gramer kitabıdır.

5. Kitâbü’l-Cümel. Müellif, gramere dair muhtasar bir kitap olan ve el-Cürcâniyye diye de bilinen bu eseri et-Telḫîṣ adıyla kendisi şerhetmiştir. Eserin diğer şârihleri arasında Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed el-Haşşâb, İbn Usfûr, Muhammed b. Ebü’l-Feth b. Ebü’l-Fazl el-Ba‘lî, Muhammed b. Ahmed el-Kayserî, Trablusşam Kādılkudâtı Ahmed b. Şerefüddin es-Seâlibî ve Âşık el-İznikî gibi âlimler vardır. Kitâbü’l-Cümel Ali Haydar tarafından tahkik edilerek neşredilmiştir (Dımaşk 1972).

6. el-Muḫtâr min şiʿr (min devâvîn) el-Mütenebbî ve’l-Buḥtürî ve Ebî Temmâm. Adı geçen üç şairin şiirlerinden derlenmiş bir antoloji olup Abdülazîz el-Meymenî tarafından Abdülkāhir el-Cürcânî’ye ait bazı şiirler, Efveh el-Evdî, Şenferâ el-Ezdî divanları ve az bilinen dokuz kaside ile birlikte eṭ-Ṭarâʾifü’l-edebiyye mecmuasında neşredilmiştir (Kahire 1973).

7. Kitâbü’l-Muḳteṣid (Muḳtaṣad veya Muḳtaḍab) fî şerḥi’l-Îżâḥ. Ebû Ali el-Fârisî’nin nahve dair el-Îżâḥ adlı eserine yazdığı otuz ciltlik el-Muġnî adlı şerhin üç cilt halinde hulâsasıdır. Ayrıca el-Îżâḥ’ı el-Îcâz adıyla da ihtisar etmiştir. Kâzım Bahr el-Mercân tarafından tahkik edilen eser iki cilt olarak neşredilmiştir (Bağdat 1982).

8. et-Tetimme fi’n-naḥv. Târık Necm Abdullah tarafından tahkik edilerek neşredilmiştir (Mekke 1405/1985).

9. Kitâb fi’t-taṣrîf. Bazı kaynaklarda el-ʿUmde fi’t-taṣrîf adıyla zikredilen eserin Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Lâleli, nr. 3740/3) bir nüshası bulunmaktadır.

10. Muḫtârü’l-iḫtiyâr fî fevâʾidi miʿyâri’n-nüẓẓâr. Bedî ve beyân ile kafiyeye dair olan eserin Köprülü (nr. 1392) ve Süleymaniye (Fatih, nr. 4094) kütüphanelerinde birer nüshası vardır.

Abdülkāhir el-Cürcânî’nin hayatından bahseden kaynaklarda onun ayrıca, Derecü’d-dürer (Kur’an tefsiri); Şerḥu sûreti’l-Fâtiḥa; Kitâbü’l-ʿArûż; el-Muʿtażıd; el-Mesâʾilü’l-müşkile ve el-Miftâḥ gibi eserlerinden de söz edilmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1988 yılında İstanbul’da basılan 1. cildinde, 247-248 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.