https://islamansiklopedisi.org.tr/agaci
Kaynaklarda agācî veya âgācî şekillerinde geçen kelime Muhammed Kazvînî’ye göre Türkçe olup hükümdarın emirlerini devlet adamlarına tebliğ eden, devlet adamlarının arzlarını da hükümdara ileten memurun unvanıdır (bk. Nizâmî-i Arûzî, Çehâr Maḳāle, nşr. Muhammed Kazvînî, s. 130; Avfî, Lübâbü’l-elbâb, I, 297-298). Ancak bu kelime, Gazneliler’in hüküm sürdüğü çağda yazılan Dîvânü lugāti’t-Türk ile Kutadgu Bilig’de görülmediği gibi, daha sonraki devirlere ait sözlük ve diğer eserlerde de bulunmamaktadır. Dîvân ile Kutadgu Bilig’de yer alan ağıcı ise “hazinedar” mânasındadır ve bu memurun görevi agācînin görevinden çok farklıdır. Buna göre Kazvînî’nin görüşü, agācînin şeklen Türkçe kelimelere benzemesine dayansa gerektir.
Sâmânî Hükümdarı II. Nûh b. Mansûr’un (977-997) sarayında yaşadığı bilinen Buharalı Emîr Ebü’l-Hasan Ali b. İlyâs’ın “el-agācî” unvanını taşıması (bk. Nizâmî-i Arûzî, a.g.e., nşr. Muhammed Muîn, s. 44, 85, 87), Sâmânî sarayında da “agācı” unvanlı bir memurun bulunduğuna delil teşkil edebilir. Gazneliler’in, Sâmânî devlet teşkilâtı geleneklerini sürdürmüş oldukları göz önüne alınarak, agācînin de Gazneliler’e Sâmânîler’den geçtiği kabul edilebilir. Gazneli tarihçisi Beyhakī, agācînin hükümdara en yakın memur olduğunu, savaşta ve barışta daima yanında bulunduğunu, hadım olması sebebiyle hareme de girip çıkabildiğini bildirdikten sonra, resmî vazifesini hükümdarla görüşmek isteyen kişilerin hüviyetlerini tesbit etmek, girmelerine müsaade aldıktan sonra onları huzura götürmek, devlet ricâlinden gelen yazıları hükümdara sunmak ve hükümdarın emirlerini ilgililere bildirmek şeklinde ifade etmektedir.
Selçuklu Devleti’nin saray teşkilâtında agācî tâbiri kullanılmadığı halde, ilk zamanlarda iki önemli şahsın bu unvanı taşıdıkları görülmektedir. Bunlardan biri Tuğrul Bey’in hâcibi Abdurrahman Alp Zen (?) el-Agācî, diğeri ise Alparslan’ın Arslan Beygu oğlu Kutalmış ile yaptığı savaşta (1064), sultanın emîrleri arasında yer almış olan Emîr Agācî’dir. Adı geçenlerin Selçuklular’ın hizmetine girmiş Gazneli emîrler olmaları muhtemeldir. Çünkü, birçok Türk asıllı Gazneli ve Büveyhî emîrinin Selçuklular’ın hizmetine girdikleri bilinmektedir.
BİBLİYOGRAFYA
Dîvânü lugāti’t-Türk, I, 83, 122.
Yûsuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig İndeks (nşr. Kemal Eraslan v.dğr.), İstanbul 1979, s. 9.
Muhammed b. Hüseyin el-Beyhakī, Târîḫ (nşr. Kāsım Ganî – Ali Ekber Feyyâz), Tahran 1324 hş., s. 169, 344, 472.
Aḫbârü’d-devleti’s-Selcûḳıyye, s. 31.
Râvendî, Râḥatü’ṣ-ṣudûr, s. 98.
Avfî, Lübâbü’l-elbâb (nşr. E. G. Browne – Muhammed Kazvînî), Leiden 1902-1906, I, 297-298.
Nizâmî-i Arûzî, Çehâr Maḳāle (nşr. Muhammed Kazvînî), Kahire 1327, s. 130; a.e. (nşr. Muhammed Muîn), Tahran 1333 hş., s. 44, 85, 87.
Ahmet Caferoğlu, Uygur Sözlüğü, İstanbul 1968, s. 6.
G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford 1972, 78.
