ÂİŞE ABDURRAHMAN

Orta halli bir ailenin çocuğu olarak Dimyat’ta doğdu. “Bintü’ş-Şâtî” (sahil kızı) olarak tanınır. Ezher âlimlerinden olan babası ona küçük yaşta Kur’an’ı ezberletti; klasik Arap edebiyatına yönelmesini sağladı. Devlet okullarında eğitim görmesine karşı çıktıysa da annesi ve büyükbabası Şeyh Muhammed Demehucî’nin ısrarıyla eğitimine başladı. Üniversiteye girmeden önce en-Nehḍa adlı dergide şiir ve yazıları yayımlandı. 1933’te aynı derginin başyazarlığının yanı sıra yönetimini de üstlendi. Kahire Üniversitesi’nden mezun olduğu 1939 yılında el-Ehrâm’da edebî eleştiri yazıları çıkmaya başladı. Önceleri bilhassa Mısır’ın kırsal kesimlerinin sosyoekonomik durumu hakkında yazılar kaleme alırken daha sonra özellikle dinî ve edebî yazılarıyla tanındı. Bunları, hem dönemindeki kadın yazarlara karşı olan olumsuz tutum sebebiyle hem de babasından gizlemek amacıyla Bintü’ş-Şâtî adıyla yayımladı. Mezun olduğu üniversiteye asistan oldu. 1945’te aynı üniversitenin profesörlerinden Emîn el-Hûlî ile evlendi. Hûlî onu Kur’ân-ı Kerîm’in edebî tahliline yönlendirdi. Bu döneme kadar geçen hayatını bir roman üslûbuyla anlattığı otobiyografisi ʿAle’l-cisr’de Hûlî ile karşılaşmasının hayatının yönünü belirlediğini söyler.

1950’de Ebü’l-Alâ el-Maarrî’nin şiiri üzerine hazırladığı çalışmasıyla doktor unvanını aldı. 1951’de Aynişems Üniversitesi’nde Arap dili ve edebiyatı profesörü oldu. Bu dönemde uluslararası konferanslara katıldı; Mısır’da ve diğer bazı Arap üniversitelerinde dersler verdi. 1973’te metin neşri alanında Arap Dili Cemiyeti’nin ödülüne lâyık görüldü. Kendi çalışmaları yanında özellikle yaptırdığı tezlerle Arap diline ilişkin birçok yazma eserin gün ışığına çıkmasını sağladı. Emekli olduktan sonra Fas’ta Karaviyyîn Üniversitesi’nde Kur’ân-ı Kerîm çalışmalarına dair dersler verdi. 1994’te uluslararası Melik Faysal ödülünü kazandı. 1 Aralık 1998’de vefat etti.

Âişe Abdurrahman pek çok alanda eser vermiş bir âlim olup en önemli çalışmalarını Emîn el-Hûlî’nin yöntemini takip ettiği tefsir araştırmaları oluşturur. Âişe, hem klasik metinlere hem de Kur’an’ın tefsiriyle ilgili modern çalışmalara karşı eleştirel bir yaklaşım sergilemiştir. Terâcimü seyyidâti beyti’n-nübüvve adlı eserinde Hz. Peygamber’in insan üstü bir varlık olarak gösterilmesine karşı çıkmış, şarkiyatçıların bu bilgilerden yararlanarak İslâm’a nasıl zarar verdiklerini ayrıntılı biçimde anlatmıştır. Luġatünâ ve’l-ḥayât adlı eserinde halk Arapça’sını (el-lugatü’l-âmmiyye) savunan ve Arap harfleri yerine Latin harflerinin kullanılmasını teklif eden bazı Arap ve Batılı yazarları şiddetle tenkit etmiştir. el-Ḳurʾân ve ḳażâya’l-insân’da özgür irade sorununu ele almış, Cebriyeci kader anlayışını sorgulamış, insanın özgür irade sahibi olarak sorumlu olduğunu vurgulamıştır. Âişe Abdurrahman et-Tefsîrü’l-beyânî adlı eserinde (I, 83; II, 27, 29, 30, 56) bazı dil âlimlerini, Kur’an’da yer alan kelime ve cümleleri yalnızca sarf ve nahiv bilimleri kurallarının dar kalıpları içinde ele alıp edebî anlatım gücünü ihmal ettikleri gerekçesiyle eleştirmiştir. Onun dikkat çeken diğer bir yaklaşımı da Kur’ân-ı Kerîm’i anlama ile tefsir etme arasındaki farktır. Ona göre Kur’an’ı anlamaya çalışmak her müslümanın görevi olmakla birlikte tefsir etme işi başta Arapça olmak üzere dinî ilimlere vâkıf olanların görevidir (el-Ḳurʾân ve ḳażâya’l-insân, s. 347-352; el-İʿcâzü’l-beyânî, s. 96). Bu arada çağdaş tefsir ilminin en önemli sorunlarından birini de İsrâiliyat’ın teşkil ettiğini söyler. Özellikle Yahudilik’ten Müslümanlığa geçen âlimler Tevrat’ta yer alan tarihî bilgileri Kur’an’ı tefsir ederken kullanmışlardır. Bu rivayetler sonraki dönemlerde müslümanların tefsir anlayışını etkilemiş, hatta tarihî süreçte tefsir ilminin bir parçası haline gelmiştir. Klasik ve modern tefsir çalışmalarını sıkı bir eleştiriye tâbi tutan Âişe Abdurrahman’ın bu tutumu ve özellikle klasik kaynakları eleştirmesi çağdaşı bazı ilim adamlarını rahatsız etmiştir. Ayrıca XX. yüzyılın ikinci yarısında müslüman kadın yazarlar arasında öne çıkan bir isim olarak feministlikle de suçlanmıştır. Âişe Abdurrahman esas itibariyle, yaptığı çalışmalarda Kur’an’ı ilk muhataplarının anladığı şekliyle anlamayı ve anlatmayı hedef edinmiş, bu çerçevede İslâm âleminin sosyal ve kültürel sorunlarına çözüm bulmaya gayret göstermiş, bu çalışmalarıyla Batı’da ve Doğu’da henüz hayattayken eserleri üzerine pek çok araştırma yapılmıştır. Romanlarında genellikle Mısır köylüsünü anlatmış, anlatımlarında kendi hayatındaki olaylardan etkilendiği izlenimini vermiştir.

Eserleri. A) Tefsir ve Hadis. 1. et-Tefsîrü’l-beyânî li’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm (I-II, Kahire 1962-1969, 1397/1977, 1990). Dil bilimi ağırlıklı tefsir usulü ve tümevarım yöntemi kullanılarak hazırlanan eserde, âyetlerde geçen kelimelerin mânalarıyla aynı kelimenin diğer âyetlerde kazandığı anlamlar üzerinde özellikle durulmuştur.

2. el-İʿcâzü’l-beyânî li’l-Ḳurʾân ve Mesâʾilü (Nâfiʿ) İbni’l-Ezraḳ (Kahire 1391/1971, 1404/1984, 1987). Lugavî ve beyânî Kur’an incelemesi, Kur’an’ın i‘câzı konusunda eski ve yeni yaklaşımların değerlendirilmesi ve eleştirisiyle Kur’an’daki 189 garîb kelimeye İbn Abbas’ın, Nâfi‘ b. Ezrak’ın sorularına göre eski Arap şiirinden kanıtlar getirerek verdiği cevapları kapsayan ve Mesâʾilü İbni’l-Ezraḳ adıyla bilinen eserin tenkitli neşridir.

3. el-Ḳurʾân ve ḳażâya’l-insân (Kahire 1999). Bu eser daha önce yayımlanan Maḳāl fi’l-insân (Kahire 1969), el-Ḳurʾân ve’t-tefsîrü’l-ʿaṣrî (Kahire 1970) adlı çalışmalardan oluşmaktadır. Eserin ilk bölümünde insana ilişkin sorunlar ve Kur’an’dan cevaplar ele alınmış, ikinci bölümde tabii bilimlere ağırlık verilerek yapılan Kur’an tefsirleri tenkit edilmiştir.

4. eş-Şaḫṣiyyetü’l-İslâmiyye (Beyrut 1986). Kur’an ve hadisler ışığında İslâm’ın öngördüğü orta yol (itidal) ilkesi işlenmiş, her türlü aşırılığa karşı çıkılmıştır.

5. Muḥâḍarâtü’t-tefsîr li-sûreteyi’ṭ-Ṭalâḳ ve’l-Ḥucurât (Karaviyyîn Üniversitesi, Fas 1985, son sınıf öğrencileri için ders notudur).

6. Tefsîrü âyâti’l-aḥkâm: Sûretü’l-Müddes̱s̱ir (Karaviyyîn Üniversitesi, Fas 1981-83, ders notu).

7. el-Ḳurʾân ve’l-fikrü’l-İslâmiyyü’l-muʿâṣır (Beyrut 1975).

8. Min esrâri’l-ʿArabiyye fi’l-beyâni’l-Ḳurʾânî (Beyrut 1972).

9. el-İsrâʾîliyyât fi’l-ġazvi’l-fikrî (Kahire 1974).

10. Muḳaddimetü İbni’ṣ-Ṣalâḥ ve Meḥâsinü’l-ıṣṭılâḥ (Kahire 1394/1974, 1411/1990). İbnü’s-Salâh’ın hadis terimlerinin izahına dair eseriyle Ömer b. Reslân el-Bulkīnî’nin onun bir şerhi mahiyetindeki Meḥâsinü’l-ıṣṭılâḥ’ının tahkikli neşridir (hadisle ilgili bazı makaleleri için bk. Koç, s. 50).

B) Dil ve Edebiyat. 1. Luġatünâ ve’l-ḥayât (Kahire 1991). Eserde Arap dili, tarihî perspektiften ele alınıp incelenmiştir.

2. Ḳıyem cedîde li’l-edebi’l-ʿArabî (Kahire 1992). Eski ve yeni edebiyat anlayışlarının değerlendirme ve eleştirisine dairdir.

3. Risâletü’l-ġufrân ve maʿahû Risâletü İbni’l-Ḳāriḥ (Kahire 1950, 1397/1977, 1989). Doktora tezi olarak hazırlanan bu çalışmada Ebü’l-Alâ el-Maarrî’nin Risâletü’l-ġufrân’ı ile bunun yazılmasına sebep olan Halepli Ali b. Mansûr İbnü’l-Kārih’in yazdığı, içinde dil, din ve felsefeye dair soruların yer aldığı risâlenin ilmî neşridir.

4. Risâletü’s-sâḥil ve’ş-şâḥic (Kahire 1395/1975, 1403/1983, 1404/1984). Yine Maarrî’nin, hayvanların dilinden zamanın bazı siyasal ve sosyal olaylarına eleştiriler yönelttiği edebî ve felsefî eserinin tahkikidir.

5. Ḳırâʾe cedîde fî Risâleti’l-ġufrân (Beyrut, ts. [Dârü’l-kitâbi’l-âlî]; Kahire 1970).

6. el-Ġufrân: Dirâse naḳdiyye (Kahire 1954).

7. el-Ḥayâtü’l-insâniyye ʿinde Ebi’l-ʿAlâ el-Maʿarrî (Kahire 1944).

8. Muʿcemü’l-Muḥkem li’bn Sîde. İbn Sîde’nin el-Muḥkem ve’l-muḥîṭü’l-aʿẓam adlı sözlüğünün III. cildinin neşridir (Kahire 1377/1958, 1963).

9. el-Edebü’l-ʿArabî beyne’t-türâs̱ ve’l-muʿâṣara (Bağdat 1973).

10. el-Ḫansâʾ: eş-Şâʿiretü’l-ʿArabiyyetü’l-ûlâ eṣ-ṣaḥâbiyye (Kahire 1957).

C) Hz. Peygamber ve Aile Fertleri. 1. Maʿa’l-Muṣṭafâ (ṣallallāhû ʿaleyhi ve sellem) (Kahire 1997).

2. Ümmü’n-nebî (Kahire 1961; Beyrut 1399/1979).

3. Nisâʾü’n-nebî (Kahire 1961). Selâmi Münir Yurdatap eseri Peygamberimizin Mübarek Zevceleri adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (İstanbul 1970).

4. Benâtü’n-nebî (Kahire 1963).

5. es-Seyyide Zeyneb (bint ʿAlî): Baṭaletü Kerbelâʾ (Kahire 1392/1972). Seyyid Ca‘fer Gazbân bu eseri Zeyneb ʿaleyhe’s-selâm: Ḳahramân-ı Kerbelâʾ adıyla Farsça’ya çevirmiştir.

6. Sükeyne bint el-Ḥüseyn (Beyrut 1406/1985).

7. Terâcimü seyyidâti beyti’n-nübüvve (Kahire 1988).

8. Mevsûʿatü âli’n-nebî (Beyrut 1387/1967). İsmail Kaya, müellifin bu çalışmalarını, Rasûlullah’ın Annesi ve Hanımları (I. cilt, Ankara 1991), Rasulullah (s.a.v.) Efendimizin Kızları ve Torunları (II. cilt, Konya 1991; Ankara 1992) adlarıyla Türkçe’ye tercüme etmiştir.

Âişe Abdurrahman’ın ayrıca ʿAle’l-cisr (Kahire 1986, otobiyografi); Maʿa Ebi’l-ʿAlâʾ (el-Maʿarrî) fî riḥleti ḥayâtih (Beyrut 1392/1972, 1403/1983; Kahire 1998); er-Rîfü’l-Mıṣrî (Kahire 1936); Ḳażıyyetü’l-fellâḥ (Kahire 1939); Seyyidü’l-ʿazebe (Kahire 1944); Ṣuverun min ḥayâtihinne (Kahire 1957, 1989); Sırrü’ş-Şâṭıʾ ve ḳıṣaṣ mine’l-ḳarye (Kahire 1986); Ḳırâʾe fî ves̱âʾiḳı’l-Bahâʾiyye (Kahire 1986); Veḳūdü’l-ġażab (Kahire 1986) adlı eserleri vardır.

Âişe Abdurrahman Hallâc-ı Mansûr’un Kitâbü’ṭ-Ṭavâsîn’i ile (Berkeley 1974) Kādî İyâz’ın eş-Şifâʾsını (Granada 1991) İngilizce’ye tercüme etmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 57-59 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.