ÂKİŞ, Hasan b. Ahmed

1219’da (1804), Damed’de müderris ve kadı olan babasının 1218’de (1803) yerleştiği Mihlâfüssüleymânî’nin merkezi Ebûarîş’te doğdu. Aslen Câzân’ın 55 km. kuzeydoğusunda bulunan Damed nahiyesindeki bir ulemâ ailesine mensuptur. Üç yaşında iken babasının ölümü üzerine amcası Hasan b. Abdullah ve Şerîf Hüseyin b. Beşîr b. Mübârek tarafından yetiştirildi. Meşhur olduğu Âkiş lakabının nereden geldiği bilinmemektedir. Eğitimine Ebûarîş Camii’ndeki ders halkalarında başladı. Ahmed b. Abdullah en-Nu‘mân ile babasının yakın dostu Hasan b. Hâlid el-Hâzimî başta olmak üzere çeşitli hocalardan Kur’an ve temel dinî bilgiler yanında tefsir, hadis, fıkıh, ferâiz, nahiv, meânî ve mantık dersleri aldı. On yedi yaşından itibaren ilmî seyahatlere çıktı. Beytülfakīh, Mekke, San‘a, Zebîd ve Sabyâ gibi merkezleri ziyaret ederek önemli âlimlerden ders okudu. İslâm dünyasının çeşitli bölgelerinden Hicaz’a gelen âlimlerle fikir alışverişinde bulundu. Kendisi, bu seyahatleri esnasında ders okuyup icâzet aldığı hocalarını kaydetmekle birlikte bunlardan ne zaman ve nerede faydalandığı hakkında bilgi vermez. Bunun tek istisnası, 1243’te (1828) hac için gittiği Mekke’de hadis dersleri aldığı Muhammed Osman el-Mîrganî’den aldığı icâzettir. Bilimsel anlayışının gelişip düşüncelerinin oluşmasında San‘a’da derslerine devam ettiği Şevkânî’nin önemli katkısı vardı. 1245’te (1829) Sabyâ’da tanıştığı, İdrîsiyye tarikatının kurucusu Ahmed b. İdrîs el-Fâsî’ye intisap etti. Ardından iki yıl kadar sohbetlerine devam etti. 1254’te (1838) Mihlâfüssüleymânî’nin hâkimi olan Şerîf Hüseyin b. Ali Haydar, Âkiş’i Ebûarîş’te kadılık görevine getirdi. Bölge 1267’de (1851) yeniden Osmanlı idaresi altına girince de Âkiş ders okutmayı ve fetva vermeyi sürdürdü. 1857-1872 yılları arasında Asîr ve çevresinde hüküm süren, Yemen’in bağımsızlığı için mücadele ederken öldürülen (1288/1872) Asîr hâkimi Muhammed b. Âiz ile yakın ilişki içinde bulundu. “Emîrü’l-mü’minîn” olarak nitelendirdiği Muhammed b. Âiz’i öven şiirler kaleme aldığı gibi döneminin olaylarını da yakından takip etti. Âkiş ed-Damedî 18 Zilkade 1290’da (8 Ocak 1874) Ebûarîş’te vefat etti.

Âkiş, Arabistan’ın güneyinde XIII. (XIX.) yüzyılın ilim merkezlerinden Mihlâfüssüleymânî’de eser veren önemli âlimlerin başında gelmektedir. Dinî ilimlerde geniş bilgisi yanında kuvvetli bir hâfızaya ve muhakeme gücüne sahipti. Yemen’de çok erken dönemlerden itibaren mevcut olan mahallî tarih yazım geleneğini sürdürüp en önemli eserlerini bu alanda vermiştir. Çalışmalarında yazılı kaynakların yanı sıra şifahî bilgilere de yer verdiği ve bölgede cereyan eden olayların bir kısmını bizzat müşahede ettiğinden eserleri Arabistan’ın yakın tarihi için önemli kaynakların başında gelir. Kitaplarına serpiştirdiği şiirleri, bu arada yazdığı kasideler onun edebî zevkini ve bilgisini ortaya koyduğu gibi iyi bir şair olduğunu da gösterir. Âkiş’in kitapları üzerinde çalışma yapan İsmâil el-Beşerî, onun yaşadığı bölgede hâkim olan Zeydîlik’ten etkilenmesine rağmen Şâfiî mezhebine mensup olduğunu söyler (Ḥadâʾiḳu’z-zehr, neşredenin girişi, s. 40). Hâlid b. Abdullah el-Kureyrî, Menhecü ʿÂkiş eḍ-Ḍamedî (1221-1290) fi’t-tedvîni’t-târîḫî adıyla yüksek lisans tezi hazırlamıştır (1428/2007, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye).

Eserleri. 1. ʿUḳūdü’d-dürer fî terâcimi aʿyâni’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer. XIII. (XIX.) yüzyılda Arabistan’da ve özellikle Mihlâfüssüleymânî’de yaşayan 265 âlimle bölgenin ileri gelenlerinin biyografilerinin toplandığı eser müellifin en hacimli çalışmasıdır. Âkiş, 1262’de (1845) başlayıp 1287’de (1870) tamamladığı eserinde dönemin ulemâ ve âyanı hakkında kendi gözlemlerine de yer verir. Kitap ayrıca Mihlâfüssüleymânî’nin yanı sıra Yemen, Asîr, Necid, Hicaz, Irak, Sudan, Habeşistan ve Mağrib âlimleriyle ileri gelenlerine dair bilgi içerir. Yine bu çalışmasında müellif fıkhî, kelâmî ve edebî tartışmalarla siyasî gelişmelerin yanında diğer eseri Ḥadâʾiḳu’z-zehr’de bulunmayan hocalarıyla ilgili bilgi aktarmıştır. Eserin İsmâil b. Muhammed el-Beşerî ile (Kahire 1418; Riyad 1429/2008) Abdülhamîd b. Sâlih Âl-i A‘vec Sebr (San‘a 1434/2013) tarafından gerçekleştirilen neşirleri vardır.

2. ed-Dîbâcü’l-Ḫüsrevânî fî aḫbâri aʿyâni’l-Miḫlâfi’s-Süleymânî. Önce, Şerîf Hüseyin b. Ali b. Haydar’ın hayatını ve dönemini kapsayacak şekilde eẕ-Ẕehebü’l-mesbûk fî sîreti seyyidi’l-mülûk başlığıyla hazırlanmış (Muhammed Zebâre, I, 456, 532), daha sonra Şerîf Hamûd b. Muhammed ile Şerîf Ali b. Haydar dönemleri de eklenerek esere eẕ-Ẕehebü’l-mesbûk fî men ẓahere fi’l-Miḫlâfi’s-Süleymânî mine’l-mülûk adı verilmiştir. Ayrıca 1217-1271 (1802-1854) yıllarında Mihlâfüssüleymânî bölgesinin siyasal, sosyal ve bilimsel durumuyla medenî gelişmesinin ele alındığı, bölgenin âlimleri ve âyanın da ilâve edildiği esere yukarıdaki isim verilmiştir. İsmâil b. Muhammed el-Beşerî’nin, A Critical Edition of Al-Dibaj Al-Khusruwānī fī Akhbār Aʿyān Al-Mikhlaf Al-Sulaymānī by Al-Hasan b. Ahmad Akish (d. 1290/1874) with detailed introduction başlığıyla doktora tezi olarak tahkik ettiği eser (Durham University, 1988) daha sonra yayımlanmıştır (Riyad 1424/2003).

3. Ḥadâʾiḳu’z-zehr fî ẕikri’l-eşyâḫi aʿyâni’d-dehr. Âkiş’in ders okuduğu ve sohbetlerine katıldığı Asîr, Mihlâfüssüleymânî, Zebîd, Hicaz, Yemen ulemâ ve meşâyihinin biyografilerine yer verdiği eseridir. Başta Mihlâfüssüleymânî olmak üzere kendisinin bulunduğu bölgelerdeki eğitim faaliyetleriyle öğretim metotları hakkında önemli bilgiler içeren eseri İsmâil b. Muhammed el-Bişrî tahkik ederek yayımlamıştır (Kahire 1413/1992).

4. ed-Dürrü’s̱-s̱emîn fî ẕikri’l-menâḳıb ve’l-veḳāʾiʿ li-emîri’l-müslimîn Muḥammed b. ʿÂʾiż. Eserde 1273-1288 (1857-1872) yıllarında Asîr ve çevresinde hüküm süren Muhammed b. Âiz’in dönemi anlatılmaktadır. Müellifin ele aldığı olaylara aynı zamanda şahit olması esere ayrı bir değer katmaktadır (nşr. Abdullah b. Ali, Dımaşk 1398/1978).

5. Fetḥu’l-mennân bi-tefsîri’l-Ḳurʾân. Îsâ b. Nasr ed-Düreybî eser üzerine, el-ʿAllâme el-Ḥasan ʿÂkiş eḍ-Ḍamedî ve menhecühû fi’t-tefsîr fî Fetḥi’l-mennân bi-tefsîri’l-Ḳurʾân adıyla, Fâtiha sûresinden Mâide sûresinin sonuna kadar olan bölümün tahkikli neşrini de içine alan bir doktora tezi hazırlamış (Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, Riyad 1422/2001), bu çalışma daha sonra basılmıştır (Riyad 1430/2009). Tefsirin En‘âm sûresinden Ra‘d sûresinin sonuna kadar Abdülazîz b. Muhammed es-Suheybânî (aynı üniversite, Riyad 1423/2002), İbrâhîm sûresinden Nûr sûresinin sonuna kadar Muhammed b. Merşûd (aynı üniversite, Riyad 1424/2003), Zuhruf sûresinden Kur’an’ın sonuna kadar Vefâ bint Abdullah b. Abdülazîz (aynı üniversite, Riyad 1425/2004) tarafından doktora çalışması yapılmıştır.

6. Münâẓaratü Aḥmed b. İdrîs maʿa fuḳahâʾi ʿAsîr (nşr. Abdullah Ebû Dâhiş, Cidde 1407/1987).

7. Mecmûʿu’ş-şiʿr. Müellifin kendi düzenlediği divanıdır. Hasan en-Nuamî (Na‘mî) bunun üzerine el-Ḥasan b. Aḥmed ʿÂkiş eḍ-Ḍamedî: Ḥayâtühû şiʿruhû ve taḥḳīḳu dîvânih adıyla yüksek lisans çalışması yapmış (Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, Riyad 1417) ve bu çalışma yayımlanmıştır (baskı yeri yok, 2002).

8. Vücûbü ḳırâʾeti’l-Fâtiḥa ʿale’l-meʾmûm (nşr. Ali b. Muhammed Ebû Zeyd el-Hâzimî, Riyad 1409/1988).

9. Keşfü’s-sitâre ʿan vücûhi’l-aḳvâli’l-muḫtâre fî naẓmi meʿâni’l-istiʿâre (nşr. Ali b. Muhammed Ebû Zeyd el-Hâzimî, Riyad 1419/1998).

Âkiş ed-Damedî, hocası Şevkânî’nin en önemli fıkıh çalışması kabul edilen es-Seylü’l-cerrârü’l-mütedeffiḳ ʿalâ ḥadâʾiḳi’l-Ezhâr adlı eserini Nüzhetü’l-ebṣâr mine’s-Seyli’l-cerrâr adıyla ihtisar etmiş, diğer bir hocası olan Beytülfakîh kadısı Abdurrahman b. Ahmed el-Behkelî’nin 1215-1225 (1800-1810) yıllarını içine alan Nefḥu’l-ʿûd adlı eserine de 1226-1233/1811-1818 yıllarını ihtiva eden Nefḥu’l-ʿûd fî eyyâmi’ş-Şerîf Ḥamûd adıyla bir zeyil yazmıştır (nşr. Muhammed b. Ahmed el-Akīlî, Riyad 1402/1982; Fuâd Abdülvehhâb eş-Şâmî, San‘a 1425/2004, Târîḫu’l-Miḫlâfi’s-Süleymânî içinde). Ayrıca İbn Hişâm en-Nahvî’nin el-Ḳavâʾidü’ṣ-ṣuġrâ’sını İnsikâbü’s-seḥâb ʿalâ riyâḍi’l-aḥbâb Naẓmü ḳavâʿidi’l-iʿrâb ismiyle şerhetmiştir (nşr. Muhammed b. Muhsin İbrâhim Dîbâcî, ʿÂlemü’l-kütüb, XVI/2 [Riyad 1995], s. 136-144).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 62-63 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.