AKOVALIZÂDE AHMED HÂTEM

Doğum yeri bugün Sancak bölgesi sınırları içinde yer alan Yenipazar (Novi Pazar) şehrine bağlı Akova’dır. Babası Osmanlı Devleti’nde çeşitli görevler yapmış, 1171’de (1757) Rusya’ya sefir olarak tayin edilmiş ve bir sefâretnâme kaleme almış olan şair Akovalı Şehdî Osman Efendi’dir. Ahmed Hâtem, ilk öğrenimini tamamladıktan sonra 1115’te (1703) İstanbul’a gitti, Yedikuleli Hâşimîzâde Abdullah Efendi’den sülüs ve nesih hatlarından icâzet aldı. Mehmed Emin Tokadî’nin Şehzade Mehmed Camii’ndeki derslerine devam etti. Ardından Tokadî’nin delâletiyle Mekke’ye giderek dönemin Nakşibendî-Müceddidiyye büyüklerinden, Yekdest-i Mekkî diye bilinen Ahmed Cüryânî’ye (ö. 1119/1707) intisap etti. Hocasından irşad için icâzet almasının ardından Kahire’ye geçti, burada on yıl kadar fennî ilimler tahsil etti. Daha sonra bir süre Keşan ve Turhal’da memurluk yaptı. Hayatının son döneminde Yenişehr-i Fener’e (Yunanistan-Yenişehir) gidip irşadla ve ders vermekle meşgul oldu. 27 Rebîülâhir 1168 (10 Şubat 1755) tarihinde burada vefat etti. Divan şairi Yenişehirli (Mora) Mehmed Emîn Belîğ onun öğrencilerindendir.

Akovalızâde Türkçe, Arapça ve Farsça şiirler yazmış, farklı alanlarda eserler vermiş, aynı zamanda dönemin tasavvuf hayatında etkili olmuştur. Onun şiirlerinde dönemin diğer şairlerinde de görüldüğü gibi XVII. yüzyıl Türk şiirine hâkim olan, anlam ve hayal derinliği, içe dönük ıstırap hissi, abartı, tezat, yeni kelime ve mazmunlar, tasavvufî tema gibi özellikleriyle öne çıkmış bir şiir tarzı olan sebk-i Hindî akımının temsilcilerinden Nâbî ve Nedîm-i Kadîm’in etkisini görmek mümkündür. Ahmed Hâtem ayrıca halk inançları, halk âdetleri, gelenek ve görenekleriyle ilgili unsurları atasözleri ve deyimlerle harmanlayarak şiirlerinde kullanmıştır. Bazı şiirlerinde dönemin toplumsal olumsuzluklarını eleştirmiş, bu amaçla irsâl-i mesel sanatına çokça başvurmuş, kendisi de özlü sözler söylemiştir. Divanında tarih kıtaları, gazel kasideleri ve muammalar da vardır. Şiirlerinde dinî ve tasavvufî mazmunlara fazlaca yer vermiştir. Ahmed Hâtem dil, edebiyat, dinî ilimler ve matematik alanlarında da eserler kaleme almıştır. İbnü’l-Hâim’in matematiğe dair el-Lümaʿına şerh yazması kendisinin çok yönlü bir âlim olduğunu göstermektedir. Ayrıca güçlü bir mûsiki kültürüne sahiptir. Divanında mûsiki usul ve makamlarından bahseden bir kasidesi, mûsiki terimleriyle ilgili bir gazeli, bağımsız beyit ve kıtaları, üç de şarkısı vardır.

Eserleri. 1. Divan. Ahmed Hâtem’in Türkçe, Arapça ve Farsça şiirleri bir divanda toplanmıştır (İstanbul 1284). Türkçe divanında on altı kaside, kırk dört tarih, 127 gazel, bir müstezad, üç şarkı, iki muhammes, yedi kıta, bir lugaz, altmış yedi muamma ve yirmi iki müfred bulunmaktadır. Divanda ayrıca yaklaşık 300 beyitten oluşan dinî ve ahlâkî temalarda Arapça şiir parçaları mevcuttur. Farsça beyit sayısı ise 355’tir. Divanın Türkçe şiirler bölümü üzerine Mehmet Celal Varışoğlu yüksek lisans çalışması yapmıştır (bk. bibl.), Farsça bölümü de Almanya’da Sabaheta Gačanin tarafından yayımlanmıştır (The Persian Divan by Ahmad Khatem Aqovalizade, Frankfurt 2011).

2. Şerḥu’l-Lümaʿ (Süleymaniye Ktp., Giresun, nr. 166). İbnü’l-Hâim’in el-Lümaʿ fi’l-ḥisâb adlı eserinin şerhi olup Akovalızâde bu şerhi el-Lümaʿı okuturken öğrencilerinin isteği üzerine kaleme almıştır.

3. Şerḥ-i Tuḥfe-i Şâhidî (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 1918; Lâleli, nr. 3562). İbrâhim Şâhidî’nin Farsça-Türkçe manzum lugatının şerhidir. Eserde kelimeler ve kalıp halindeki ifadeler açıklanmakta, dil konularına dair bilgi verilmektedir.

4. Şerh-i Tuhfe-i Vehbî (Köprülü Ktp., M. Âsım Bey, nr. 684). Sünbülzâde Vehbî’nin Farsça-Türkçe manzum sözlüğünün şerhidir.

5. Ḳaṣîdetü’l-Ḫâdim Benî Âdem (DTCF Ktp., Mustafa Çon, nr. 97-01, 97-02).

6. Şerḥu’l-Bedri’r-Reşîd fî elfâẓi’l-küfr. Muhammed b. İsmâil b. Mahmûd er-Reşîd’e ait risâlenin şerhidir. Eserin 1148’de (1735) istinsah edilen bir nüshası Nuruosmaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 2152).

7. Fevâʾid-i Ḫâtemiyye. Ahmed Hâtem Efendi’nin bazı Arapça takrirlerinin talebelerinden İbn Reyhân lakabıyla bilinen Mehmed Said Efendi tarafından bir araya getirilmiş şeklidir (Osmanlı Müellifleri, II, 167).

8. Mültekā Şerhi. Müellifin, İbrâhim b. Muhammed el-Halebî’nin Hanefî fıkhına dair Mülteḳa’l-ebḥur adlı eserine bir şerh yazdığı yolunda bir rivayetin bulunduğu kaydedilmektedir (a.g.e., II, 166).

9. Manẓûme fi’l-aḫlâḳ. Arapça olan eserin adı yazma nüshalarda Ḳaṣîdetün câmiʿa fî mekârimi’l-aḫlâḳ (TSMK, Hazine, nr. 129), el-Manẓûme fi’l-aḫlâḳ (Kastamonu İl Halk Ktp., nr. 4058), Kitâbü’l-Elfiyye fî ʿilmi’l-aḫlâḳ (Süleymaniye Ktp., Serez, nr. 4039) gibi farklı şekillerde kaydedilmiştir. 239 beyitten oluşan manzumede vücut organlarının işleyebileceği günahlar açıklanmıştır. Elfiyye’ye bilinmeyen bir kişi tarafından Arapça şerh yazılmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 63-64 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.