ŞEHDÎ OSMAN EFENDİ

Hayatının ilk yıllarına dair bilgi yoktur. Bazı belge ve kaynaklarda Arnavut asıllı olduğu belirtilir. Fakat bir belgede Akovalı şeklinde belirtilmesi Boşnak asıllı olabileceği ihtimalini ortaya koyar. Hakkındaki en eski kayıt, 1153’te (1740) Emnî Mehmed Efendi’nin kethüdâsı olarak Rusya sefâret heyetinde bulunmasıyla ilgilidir. Rusya’ya bu ilk yolculuğu onun 1171’de (1757) Rusya sefiri tayin edilmesinde etkili olmuştur. Muhtemelen divan veya maliye kâtipliğinden yetişmiştir. Bir kaynağa göre Hekimoğlu Ali Paşa’nın divan kâtipliğini de yapmıştır. 1740’ta Rusya’ya giden elçilik heyetinde iken kethüdâ idi. 1747 Ekiminden önce kâğıt emini vekilliği yaptı. 8 Şevval 1160’tan (13 Ekim 1747) itibaren bir yıl süreyle Avlonya ve Eğriboz mukātaacılığında bulundu. İki yıl boşta kaldıktan sonra 21 Ekim 1750 - 30 Ocak 1753 tarihlerinde çavuşlar kâtipliği yaptı. 28 Temmuz 1754 - 16 Temmuz 1755 tarihleri arasında kâğıt eminiydi (Afyoncu, XX/24 [1999], s. 110). III. Mustafa’nın cülûsunu bildirmek üzere şıkk-ı sânî defterdarlığı pâyesiyle 26 Safer 1171’de (9 Kasım 1757) Rusya’ya sefir olarak tayin edildi. 1 Rebîülâhir 1171’de (13 Aralık 1757) İstanbul’dan ayrılan sefâret heyetinin gidiş ve dönüşü bir yıl sürdü. Şehdî Osman Efendi bu göreviyle ilgili bir sefâretnâme kaleme aldı.

Şehdî Osman’ın sefirliği daha başlangıcından itibaren tartışmalara sebep oldu. Özellikle sefâreti sırasında kendisine sığınanları koruması Rus görevlileri tarafından eleştirildi. Olay daha da büyüyünce bir sefire yakışmayacak hareketlerde bulunduğu gerekçesiyle Sadrazam Râgıb Paşa tarafından ağır bir dille uyarıldı (BA, Cevdet-Saray, nr. 3638), ardından Ruslar da heyete müdahale etti. Problemlerin bir diğeri teşrifatla ilgiliydi. Kendisini “nâme-i hümâyun sefiri” diye tanıtan Osman Efendi teşrifatın buna göre düzenlenmesini istedi. Ancak Rus yetkilileri ise Osmanlılar’la artık eşit şartlarda karşı karşıya geldiklerini her fırsatta göstermeye çalışıyordu. Şehdî Osman bilhassa müsavat konusuna karşı çıktı ve kendisinin balyoslarla bir tutulmasına itiraz etti. Onun bu davranışları, III. Mustafa’nın tahta çıkışını tebrik için 1761’de Çariçe Elisabeth tarafından İstanbul’a gönderilen Prens Şahovski’nin şikâyetlerine konu oldu, özellikle nâme-i hümâyunu bizzat çariçenin eline vermekte ısrar etmesi kınandı (Hammer, IV, 501, 527). Teşrifat problemleri dışında Rus yetkilileri, Şehdî Osman’a Rusya’nın ihtişamını ve Batılılaşan yüzünü göstermek için ellerinden gelen gayreti gösterdiler. Bunların farkında olan Osman Efendi zoraki de olsa davetlere icabet etti. Bu ziyaretlerden artık hızla yükselen bir Rusya ile karşı karşıya gelindiğini anladı. Bu bakımdan onun verdiği bilgiler daha sonraki Rus politikasında ve Osmanlı-Rus ilişkilerinde önem kazanacaktır.

İstanbul’a döndükten sonra 31 Mayıs 1759 - 20 Mayıs 1760 tarihleri arasında Tophane nâzırlığı yapan Şehdî Osman Efendi 5 Şevval 1175’te (29 Nisan 1762) kalyonlar kâtipliğine tayin edildi. 6 Şevval 1177’de (8 Nisan 1764) yeniden Tophane nâzırı oldu. 1766 yılındaki büyük deprem sebebiyle hasar gören pek çok bina arasında bulunan baruthânenin tamiri işiyle görevlendirildi (Vâsıf, I, 276). Ardından silâhdar ve 1 Şevval 1182’de (8 Şubat 1769) sipahi kâtipliğine getirildi (BA, Cevdet-Askerî, nr. 29697, 42444; BA, A.DVN, nr. 812, s. 3; Afyoncu, XX/24 [1999], s. 110). Yeniçeri kâtibi Subhi Mehmed Efendi’nin vefat etmesiyle bu göreve tayini istendiyse de 1 Muharrem 1183’te (7 Mayıs 1769) Sadrazam Yağlıkçızâde Mehmed Emin Paşa’nın karşı çıkması üzerine başmuhasebeci oldu (TSMA, nr. E. 2380/34; Vekayi‘nüvis Enverî, s. 24). Ordunun Bender’e girmesinden sonra burada gerekli hazırlıklar daha önceden yapılmadığı gerekçesiyle azledilen Bender defterdarının yerine 27 Safer 1183’te (2 Temmuz 1769) geçici olarak Osman Efendi tayin edildi (TSMA, nr. E. 2380/66). Bu görev onun için oldukça zor geçti. Çünkü özellikle erzak sıkıntısı yüzünden isyan eden askerlerin ilk muhatabı oldu. Yine böyle bir asker nümayişinde ağır şekilde yaralandı (TSMA, nr. E. 2380/66). Bu görevde uzun süre kalmadı ve ordunun Hantepesi’ne taşınması kararlaştırılınca Bender defterdarlığı sona erdi. 1770’in ilk aylarında vefat eden Şehdî Osman Efendi’nin malları müsadere edilip evi mühürlendi. Bunun üzerine hanımı ve kızının itirazı, ayrıca borçlarının ödenmesi için yeterli mala sahip olduğunun anlaşılmasıyla malların bir kısmı iade edildi (BA, AE, III. Mustafa, nr. 5344). Osman Efendi, Konya’nın Hadım kazasında yaptırılan Ebûsaid Mehmed Hâdımî Külliyesi’nde Hacı Beşir Ağa’nın inşa ettirdiği kütüphaneye kitaplarını vakfetmiştir. Ayrıca Saraybosna’da İshakbeyoğlu Îsâ Bey Camii yanına 1759-1760’ta bir kütüphane eklettiği de belirtilmektedir.

Şehdî’nin 1740 ve 1757’deki sefâret heyetlerinde iken elde ettiği bilgiler, onun 1768-1774 savaşında meşveret meclislerinde görüşlerine değer verilen bir kişi olmasını sağlamış, cepheden padişaha gönderdiği gizli raporlarla önemli hizmetler ifa etmiştir (TSMA, nr. E. 2380/19, E. 2380/32, E. 2380/37, E. 2380/107, E. 2380/143, E. 3498, E. 3176/2). Petersburg’a kadar olan yolculuğunu, geçtiği şehirleri, sefâreti sırasında başından geçenleri, Petersburg’daki olayları, Rus askerî teşkilâtını ve tâlimlerini naklettiği sefâretnâmesi Faik Reşit Unat tarafından Topkapı Sarayı Kütüphanesi’ndeki nüshasına göre yayımlanmış (“XVIII. Asır Tarih Vesikalarından: Şehdî Osman Efendi Sefaretnâmesi”, TV, sy. 1 [Ankara 1941], s. 66-80; sy. 2, s. 156-159; sy. 3, s. 232-240; sy. 4, s. 303-320; sy. 5, s. 390-400), Türkân Polatçı, Paris ve Topkapı nüshalarını kullanarak yüksek lisans tezi hazırlamıştır (Şehdî Osmân Efendi’nin Rusya Sefâreti ve Sefâretnâmesi [1757-1758], 2003, Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2010 yılında İstanbul’da basılan 38. cildinde, 427-428 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.