ALEVÎ, Cemâleddin

Fas şehrinde köklü Humeyân (حميان) kabilesine mensup bir aile içinde doğdu. Babası Fas şairlerinden ve şeriat mahkemesi kadılarından biridir. Fransız işgali altındaki ülkede ilk ve orta öğrenimden sonra 1963’te Rabat’ta V. Muhammed Üniversitesi’nin Felsefe Bölümü’ne kaydoldu. Burada Necîb Beledî ve Muhammed Azîz el-Habâbî gibi hocalardan ders aldı. Mezuniyet tezi Mısırlı âlim, Ezher şeyhlerinden Mustafa Abdürrâzık hakkındadır. 1974’te üniversiteden mezun oldu. 1976’da Fas Yazarlar Birliği’ne katıldı. Ertesi yıl araştırmalarda bulunmak üzere Paris’e gidip Sorbonne Üniversitesi’ne girdi. Burada Muhammed Arkoun’la birlikte çalıştı. 1980’de Fas’a dönünce iki yıl bir lisede öğretmenlik yaptı. Ardından Fas şehrindeki Sîdî Muhammed b. Abdullah Üniversitesi Edebiyat ve Beşerî İlimler Fakültesi’ne hoca olarak tayin edildi. Burada bir yandan sosyoloji ve psikoloji dersleri verirken bir yandan da İslâm felsefesi alanında tahkik ve neşir çalışmalarını yürüttü; yayımına başlanan Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb ve’l-ʿulûmi’l-insâniyye adlı fakülte dergisinde editör oldu. 1988’de İbn Rüşd Araştırmaları Merkezi’ni kurarak buranın idaresini üstlendi. 12 Temmuz 1992’de kırk yedi yaşında Fas’ta öldü. Arabic Sciences and Philosophy dergisinin İbn Rüşd hakkındaki çalışmalara ayrılan bir sayısı (V/1 [Mart 1995]) Alevî’ye ithaf edilmiştir.

Cemâleddin el-Alevî, kısa denilebilecek ilim hayatının önemli bir kısmını başta İslâm düşüncesinin iki önemli âlimi İbn Bâcce ve İbn Rüşd’ün eserleri olmak üzere tahkik ve neşirlere ayırmıştır. Ona göre bir filozofun düşünceleri onun sadece birkaç eserine dayanarak ortaya konamaz. Bundan dolayı âlimlerin eserleri önce dil bilimci titizliğiyle tahkik edilmelidir. Alevî İbn Bâcce’nin yayımlanmamış eserlerini kütüphanelerden tesbit ederek bu titizlikle neşretmiş, İbn Bâcce’ye isnad edilen bazı eserlerin ona ait olamayacağını da belirtmiştir (Resâʾil felsefiyye, s. 37 vd.). Onun İbn Bâcce’nin eserlerine özel bir önem vermesinin sebebi, İbn Bâcce ile aynı coğrafyada yaşamış olan İbn Rüşd’ün ondan oldukça fazla etkilenmiş olmasıdır. Alevî, sadece Aristo’nun bir şârihi sayılmaması gerektiğini düşündüğü İbn Rüşd’ün üzerinde ayrıca durur ve onun hakkında yapılan çalışmaları temelden sorgular. Alevî’ye göre İbn Rüşd’ün düşüncesi henüz tam anlamıyla ortaya konabilmiş değildir. Bunun en önemli sebebi onun özellikle psikolojiye dair yazılarının asıllarının halen yazma halinde bulunmasıdır. İbn Rüşd’ün eserlerinin önce tahkikli neşirlerinin yapılması, hem genel olarak İbn Rüşd araştırmalarının hem de İbn Rüşd’de akıl meselesinin halledilmesinin ön şartıdır (The Legacy, s. 805-806). el-Metnü’r-Rüşdî’de (s. 132 vd.) İbn Rüşd’e ait 108 eserin adını veren Alevî bunları kadim felsefî-ilmî miras hakkında olanlar, Aristo’nun eserlerine dair olanlar ve genelde İslâm, özelde felsefî-kelâmî kültür mirası hakkındaki eserler olmak üzere üç bölümde ele alır. E. Renan’ın Averroès et l’Averroïsme adlı çalışmasından beri İbn Rüşd’ün Aristo’nun eserlerine yazdığı şerhlerin büyük şerhler, orta şerhler, küçük şerhler ve özetler şeklinde dört bölüm halinde ele alınmasını (DİA, XX, 273) yeterli bulmaz. Bunların yanında onun “makale” adını verdiği beşinci bir yazım biçiminden de söz etmek gerektiğini söyler (el-Metnü’r-Rüşdî, s. 139 vd.).

Eserleri. Monografi. 1. Vichetü naẓari Muṣṭafâ ʿAbdirrâzıḳ fi’t-târîḫ li’l-felsefeti’l-İslâmiyye. Müellifin Külliyyetü’l-âdâb’da (Rabat) 1974’te hazırladığı, Mustafa Abdürrâzık’ın İslâm felsefesi tarihindeki yeriyle ilgili basılmamış mezuniyet tezidir.

2. Müʾellefâtü İbn Bâcce (Beyrut 1983, 1994).

3. Resâʾil felsefiyye li-Ebî Bekr İbn Bâcce: Nuṣûṣ felsefiyye ġayru menşûre (Beyrut 1983).

4. Maḳālât fi’l-manṭıḳ ve’l-ʿilmi’ṭ-ṭabîʿî (Dârülbeyzâ 1983). İbn Rüşd’e ait eserin tahkikli neşridir.

5. Telḫîṣü’s-Semâʾ ve’l-ʿâlem (Fas 1984). İbn Rüşd’ün, Aristo’nun De caelo et mundo adlı eserine yazdığı orta şerhin İbrânî harfleriyle yazılmış Arapça metninin Oxford ve Leiden’da bulunan yazmalarına dayanan neşridir.

6. el-Metnü’r-Rüşdî: Medḫal li-ḳırâʾe cedîde (Dârülbeyzâ 1986). Cemâleddin el-Alevî, bu çalışmasında doğrudan İbn Rüşd’ün Arapça eserlerine başvurarak yeni bir kronolojik bibliyografya denemesi yapmıştır. 108 eserin yer aldığı çalışmada İbn Rüşd’ün elli altı eseri gözden geçirilip incelenmiştir. Alevî’ye göre diğer elli iki eser Arapça aslıyla günümüze ulaşmamıştır. Bunlardan bir kısmının yalnız Latince ve İbrânîce çevirileri, bir kısmının da sadece İbrânî harfleriyle Arapça metinleri intikal etmiş, bir kısmı ise kaybolmuştur. Müellifin bu çalışması son derece sistematik olması ve ilk kaynaklara dayanması bakımından önemlidir.

7. eż-Żarûrî fî uṣûli’l-fıḳh ev Muḫtaṣarü’l-Müstaṣfâ (Beyrut 1994). Gazzâlî’nin eserine İbn Rüşd’ün yazdığı muhtasarın Escurial Library’de kayıtlı (nr. 1235) yazmasının neşridir.

8. Telḫîṣü’l-Âs̱âri’l-ʿulviyye (1994). İbn Rüşd’ün Aristo’nun eseri için kaleme aldığı şerhin neşridir.

9. Telḫîṣü’l-kevn ve’l-fesâd (1995). Yine İbn Rüşd’ün Aristo’nun eserine dair şerhinin neşridir.

Makale: Cemâleddin el-Alevî, İslâm felsefesiyle ilgili olarak bir kısmı kitapçık hacminde birçok makale, tebliğ, tahkik ve neşir kaleme almıştır. Bunlardan bazıları şunlardır: “Min Telḫîṣi’s-Semâʿi’ṭ-ṭabîʿî: Taḳsîmü’s-semâʿi’ṭ-ṭabîʿî li’bn Rüşd” (Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb ve’l-ʿulûmi’l-insâniyye bi-Fâs, VII [1984], s. 205-255; eserin British Museum’daki [nr. 9061] yazmasının tahkikli neşridir); “el-Ġazzâlî ve teşekkülü’l-ḫiṭâbi’l-felsefî li’bn Rüşd” (Mecelletü Külliyyâti’l-âdâb ve’l-ʿulûmi’l-insâniyye bi-Fâs, VIII [1986], s. 5-50); “İşkâlü’l-ʿalâḳa beyne’l-ʿilmi’ṭ-ṭabîʿî ve mâ baʿde’ṭ-ṭabîʿa ʿinde İbn Rüşd” (Mecelletü Külliyyâti’l-âdâb ve’l-ʿulûmi’l-insâniyye bi-Fâs, özel sayı, X/3 [1988], s. 7-51); “Medḫal li-ḳırâʾati’l-ḫiṭâbi’l-felsefî li’bn Rüşd” (Âfâḳ, sy. 8 [Rabat 1981], s. 37-59); “Maḳāle fî eṣnâfi’l-mîzâc ve naḳdü meẕhebi’l-Câlînûs” (Maḳālât fi’l-manṭıḳ ve’l-ʿilmi’ṭ-ṭabîʿî, Dârülbeyzâ 1983, s. 244-257); “Naẓariyyâtü’l-burhân ve delâletühâ fi’l-ḫiṭâbi’l-felsefî li’bn Rüşd” (Ḥalḳatü vaṣl beyne’ş-şarḳ ve’l-ġarb: Ebû Ḥâmid el-Ġazzâlî ve Mûsâ b. Meymûn, Agādîr 1406/1986, s. 43-105); “el-Ġazzâlî ve’l-ḫiṭâbü’l-felsefî fi’l-ġarbi’l-İslâmî” (al-Ghazālī: la raison et le miracle [Paris 1987], s. 135-160); “The Philosophy of Ibn Rushd” (ed. Salma Khadra Jayyusi, The Legacy of Muslim Spain, Leiden 1992, s. 804-829).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 73-74 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.