https://islamansiklopedisi.org.tr/amul--iran
Eskiden Taberistan’a bağlı olan ve tarihî kaynaklarda Ahlüm adıyla geçen Âmül, Hazar denizinin 19 km. güneyinde Herhâz nehrinin her iki kıyısında yer almaktadır. Bugün Mahmudâbâd adını taşıyan küçük bir limanı bulunan şehrin nüfusu 106.500’dür (1985). İbn İsfendiyâr, şehrin Belh Sultanı Fîrûz’un eşi Âmüle Hatun, Hamdullah Müstevfî ise Melik Tahmûras tarafından kurulduğunu yazmaktadır. Sâsânîler devrinde dinî bir merkez durumunda olan Âmül, Saîd b. Âs Kûfe valisi iken (30/650-51) Taberistan ve Cürcân bölgelerine yapılan seferler sırasında müslümanların eline geçti ve kısa sürede önemli bir merkez haline gelerek aynı bölgede bulunan Dehistan, Cürcân ve Esterâbâd gibi büyük şehirler arasında yer aldı. Abbâsî saltanatının sonuna doğru Taberistan’ın başşehri oldu ve Tâhirîler devrinden (821-873) sonra da Hazar denizi vilâyetlerinden sorumlu olan vali burada oturmaya başladı.
İbn Havkal’ın Kazvin’den daha büyük olduğunu belirttiği Âmül, Ḥudûdü’l-ʿâlem’de de büyük bir yerleşim merkezi ve Taberistan’ın başşehri olarak tanıtılmaktadır. 1035’te Gazneli Hükümdarı Mesud, 1387 ve 1391’de de Timur tarafından tahrip edilen şehir, Safevîler devrinde Mâzenderan eyaletinin merkezi oldu. 1628’de burayı ziyaret eden T. Herbert, gördüğü gayet güzel inşa edilmiş 3000 ev ile bereketli mahsullerden bahsetmekte, XIX. yüzyıl sonlarında da G. N. Curzon nüfusunun 8000, Şemseddin Sâmi ise 10.000 civarında olduğunu söylemektedir. XX. yüzyıl başlarında ise H. L. Rabino, bölgedeki nüfusu anlatırken burada 2000 kadar ev olduğunu ve ayrıca 400 dükkânlı bir de çarşısının bulunduğunu bildirmektedir. Makdisî’nin Âmül’ün tarihî eserleri arasında saydığı bir hastahane ile biri nehir kenarında, diğeri şehrin surları civarında bulunan iki cuma camiinden bugün eser kalmamıştır. İbn İsfendiyâr da zamanımıza intikal etmeyen cami, medrese ve namazgâhlardan bahsetmektedir. Mâzenderan bölgesinin yapı özelliğini taşıyan kümbetlere Âmül’de de rastlanır.
Bugünkü Âmül birçok harabenin bulunduğu eski şehrin doğusunda gelişmiştir. Şehir, pirinç ziraatı ve ticareti bakımından bölge içinde önemli bir yere sahiptir. Zengin demir madenlerinin bulunduğu Âmül, eskiden beri demir ticaretinde önde gelen bir merkez teşkil ediyor ve XIX. yüzyılda buradan Şam’a ve Bağdat’a işlenmiş demir gönderiliyordu. Âmül’de yetişen âlimler, nisbelerinin Horasan’da bulunan diğer Âmül (Çârcûy) ile karıştırılmaması için genellikle Taberî lakabıyla anılmışlardır. Büyük tarihçi ve müfessir Taberî (ö. 310/923) ile meşhur Şâfiî fakih Ebü’t-Tayyib Tâhir et-Taberî (ö. 450/1058) burada doğmuşlardır.
BİBLİYOGRAFYA
Makdisî, Aḥsenü’t-teḳāsîm, s. 359.
İbn İsfendiyâr, Târîḫ-i Ṭaberistân (özet trc. ile nşr. E. G. Browne), London 1905, s. 25-27.
Yâkūt, Muʿcemü’l-büldân, I, 57-58.
Müstevfî, Nüzhetü’l-ḳulûb (Strange), s. 159-160.
Ḥudûdü’l-ʿâlem (trc. V. Minorsky), London 1970, s. 134-135.
Zahîrüddîn-i Mar‘aşî, Târîḫ-i Ṭaberistân, Tahran 1345 hş./1966, s. 70-76, 120-125, 130-140, 250-254, ayrıca bk. İndeks.
T. Herbert, A Relation of a Journey Begun in 1610, London 1632, s. 106-107.
G. N. Curzon, Persia and the Persian Question, London 1892, I, 381-383.
Kāmûsü’l-a‘lâm, I, 378.
H. L. Rabino, Mázandarán and Astarábád, London 1928, s. 33-40.
G. le Strange, The Lands of The Eastern Caliphate, London 1966, s. 370.
M. Streck, “Âmül”, İA, I, 427-428.
L. Lockhart, “Āmul”, EI2 (İng.), I, 459.
C. E. Bosworth – S. Blair – E. Ehlers, “Āmol”, EIr., I, 980-982.
Görseller
