ÂMÜLÎ, Şemseddin

Kaynaklarda hakkında fazla bilgi yoktur. Doğum yeri ve tarihi bilinmemektedir. Moğol Hakanı Muhammed Olcaytu’nun iktidarı döneminde (1304-1316) onun tarafından kurulan Sultaniye şehrinde müderrislik yapmıştır.

Mirza Abdullah Efendi Riyâżü’l-ʿulemâʾda (III, 312) adları ve nisbelerinin aynı olması sebebiyle Şemseddin el-Âmülî ile ondan 200 yıl kadar sonra Safevî Hükümdarı I. Şah Tahmasb döneminde (1574-1576) yaşamış olan İzzeddin Muhammed b. Mahmûd el-Âmülî’nin birbirine karıştırılabileceğinden kaygılanarak ikisini de kısaca tanıtmak istemişse de aynı hataya kendisi de düşmüştür. Zira o, Şüşterî’nin Mecâlisü’l-müʾminîn’de İzzeddin el-Âmülî’yi tanıttığını belirtiyorsa da burada tanıtılan kişi Şemseddin el-Âmülî olup öteki Âmülî’den söz edilmemiştir. Mirza Abdullah, Şemseddin el-Âmülî’nin Sünnî olduğunu ifade ediyor; oysa Mecâlisü’l-müʾminîn’e bakılırsa bu da yanlıştır. Çünkü bu eserde Şiî müellif Tüsterî, Şemseddin el-Âmülî’yi kısaca tanıttıktan sonra onu Şîa’nın büyük bir savunucusu olarak takdim etmekte, özellikle devrin önde gelen Sünnî kelâmcı ve filozoflarından Adudüddin el-Îcî’nin şahsında “Ehl-i beyt’in düşmanları” diye itham ettiği Sünnî âlimlere yönelttiği tenkitlerden tarafgir ifadelerle ve geniş olarak söz etmektedir.

Bu iki âlim sonraki bazı kaynaklarda da birbirine karıştırılmıştır. Nitekim hem Mecâlisü’l-müʾminîn’de hem de Riyâżü’l-ʿulemâʾda Şemseddin el-Âmülî’nin eserleri arasında Nefâʾisü’l-fünûn da gösterildiği, ayrıca Kâtib Çelebi de Nefâʾisü’l-fünûn’un müellifini Şemseddin veya İzzeddin unvanını zikretmeden Âmülî nisbesiyle kaydettiği halde (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1966) İsmâil Paşa müellifin adını yanlışlıkla İzzeddin el-Âmülî olarak yazmış (Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 159), aynı hatayı Kehhâle de tekrarlamıştır (Muʿcemü’l-müʾellifîn, XI, 314). Halbuki özellikle Mirza Abdullah Efendi Nefâʾisü’l-fünûn’un İzzeddin el-Âmülî’ye ait olmadığını açıkça belirtmiş, bu zatın Hz. Ali’nin sözlerine dair Nehcü’l-belâġa’nın Farsça şerhi olan er-Risâletü’l-ḥaseniyye fi’l-uṣûli’d-dîniyye ve fürûʿi’l-ʿibâdât’ın müellifi olduğunu kaydetmiştir.

Eserlerini Farsça olarak yazmış olan Şemseddin el-Âmülî’nin kendisini tanıtan en önemli eseri, 1342’de tamamladığı ilimler ansiklopedisi mahiyetindeki Nefâʾisü’l-fünûn fî ʿarâʾisi’l-ʿuyûn’dur. Bundan başka İbn Sînâ’nın el-Ḳānûn fi’ṭ-ṭıbb’ını, bu filozofun talebelerinden Şerefeddin el-Îlâkī’nin, el-Ḳānûn’un birinci kısmından seçmeler yaparak hazırladığı el-Fuṣûlü’l-Îlâḳıyye fî külliyyâti’ṭ-ṭıbb’ı ve İbnü’l-Hâcib’in Muḫtaṣarü’l-müntehâ veya Muḫtaṣaru Uṣûli İbni’l-Ḥâcib adlarıyla tanınan Müntehe’s-sûl ve’l-emel fî ʿilmeyi’l-uṣûl ve’l-cedel adlı meşhur eserini şerhetmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1991 yılında İstanbul’da basılan 3. cildinde, 100 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.